Het geduld om schoonheid te zien. 'Altijd iets te vinden' van Wieteke van Zeil

In Altijd iets te vinden van Wieteke van Zeil - bekend van de rubriek 'Oog voor Detail' in De Volkskrant - staat het kijkplezier bij kunst centraal. Een plezier dat in de regel vergroot wordt wanneer geduld gaat voor snelheid en daarmee snelle meningen worden ingewisseld voor een gewogen oordeel. Een constatering die ook van toepassing is op deze bespreking: de initiële teleurstelling en snelle mening ('oude wijn in nieuwe zakken') maakt bij nader inzien plaats voor waardering. 

Kunsthistorica Wieteke van Zeil (1973) is bij het grotere publiek, althans dat deel van het publiek dat De Volkskrant leest, bekend van de langlopende rubriek 'Oog voor Detail'. Wekelijks richt Van Zeil zich in de zaterdageditie van De Volkskrant op een detail in een kunstwerk om vanuit dat perspectief het geheel te bespreken. Daarbij laat ze zich zien als een kunsthistoricus die op toegankelijke wijze de diepere lagen en (maatschappelijke en/of historische) context inzichtelijk maakt en daarmee de lezer een frisse en nieuwe blik op bekende of onbekende kunstwerken geeft. Voor deze abonnee van De Volkskrant is 'Oog voor Detail' een vaste en zeer gewaardeerde waarde. Het was me daarbij ontgaan dat Van Zeil de afgelopen jaren al diverse boeken heeft geschreven over kunst: Dichterbij (2015) en Goed kijken begint met negeren (2018). Met Altijd iets te vinden dat net verschenen is, richt Van Zeil zich op hoe meningen tot stand komen. Op deze wijze levert Van Zeil een bijdrage aan 'de kunst van het oordelen', niet geheel toevalligerwijs ook de ondertitel van het boek. 

Initiële teleurstelling

Van Zeil start Altijd iets te vinden met een zestal (min of meer wetenschappelijk onderbouwde) tips om naar kunst te kijken. Wellicht geen hemelbestormende inzichten, maar stiekem zeer nuttig en toepasbaar. We zijn als mensen altijd geneigd om snel te oordelen. Dat is van nature zo (zoals Van Zeil verwijst naar onder andere Daniel Kahneman en diens Thinking, Fast and Slow) en dat is er bepaald niet minder op geworden in deze tijden van sociale media waarbij instant-meningsvorming en dan het liefst controversieel de norm lijkt te worden. Na deze wetenschappelijke basis volgen 59 kunstdetails die door Van Zeil worden uitgewerkt. Verspreid over het boek tref je ten slotte een vijftal uitgebreidere essays over diverse gerelateerde onderwerpen waaronder de onderwaardering van vrouwelijke kunstenaars en hoe je nou eigenlijk moet kijken naar het werk van Banksy. Dit alles levert een paperback op van ruim 300 pagina's die met name door het gebruik van dik papier (gelet op de illustraties) tot een kloek en rijk geïllustreerd boek leiden. Juist vanwege mijn bekendheid met het werk van Van Zeil door haar 'Oog voor Detail'-rubriek zag ik erg uit naar dit boek. Toen ik eenmaal begon te lezen, was mijn eerste mening er één van bijzonder grote teleurstelling. Het boek is namelijk allesbehalve nieuw daar deze lezer tal van bekende kunstwerken zag langs komen. Werken die juist bekend zijn geraakt door haar rubriek in De Volkskrant. De vraag kwam daarbij op: wat is er eigenlijk nieuw aan deze uitgave? Helemaal achterin het boek is een kadertje opgenomen dat antwoord geeft: alle besprekingen van kunstdetails zijn verschenen in De Volkskrant. Dit geldt eveneens voor vier van de vijf essays. Het resterende essay is ook eerder gepubliceerd, maar dan in de catalogus bij de tentoonstelling In The Picture van het Van Gogh Museum. Daarmee zijn - zover kan worden overzien - alleen de inleidende tips volledig nieuw. Oftewel dertig pagina's van de ruim driehonderd en daarmee minder dan tien procent. Nu is het bepaald niet nieuw dat werk wordt hergebruikt: denk aan de columns voor NRC Handelsblad van Youp van 't Hek die sinds jaar en dag gebundeld in de boekhandel verschijnen. Maar bij deze uitgave wordt dat niet op voorhand duidelijk gemaakt, behalve wanneer je het colofon op pagina 320 spelt en het eerder genoemde kadertje leest. 

Vorm doet er toe

Deze initiële teleurstelling, die natuurlijk alleen geldt voor mede-abonnees van De Volkskrant, maakte tijdens het lezen uiteindelijk plaats voor waardering. Hoewel sommige bijdragen aan 'Oog voor Detail' deze lezer nog scherp voor de geest stonden - waaronder 'Afzakrisico' naar aanleiding van het portret Colonel The Honorable William Gordon (1766) van Pompeo Batoni - was veel weggezakt en kregen daarmee een air van nieuwheid. Iedere bijdrage van Van Zeil is een plezier om te lezen. 'Afzakrisico' is daar een mooi voorbeeld van. William Gordon toog - zoals gebruikelijk voor mannen van zijn klasse - naar Rome om een indrukwekkend portret te maken. Een portret waarbij zowel de kilt als de rode jas van het Britse leger veelzeggend zijn. Van Zeil deelt deze observaties met de lezer, maar het detail waar zij zich op richt is het meest verrassend: de sok. Niet alleen straalt de pose kracht uit, maar leidt de wijze waarop de sok omhoog wordt gehouden tot een beschouwing van Van Zeil over de wijze waarop vroeger het 'afzakrisico' werd gemitigeerd, door middel van lint daar elastiek nog niet bestond. Het zijn juist deze trouvailles die dit boek (en daarmee 'Oog voor Detail') zo lezenswaardig maken. Ondanks het feit dat het boek voor lezers van De Volkskrant feitelijk 'oude wijn in nieuwe zakken' betreft, is deze uitgave toch ook van meerwaarde. De kwaliteit en scherpte van de illustraties en daarmee het lees- en kijkplezier nemen exponentieel toe door het gebruik van dik papier. Daar kan geen papieren editie van De Volkskrant tegenop. En eigenlijk geldt dat ook voor de digitale editie. Daarbij verwondert het deze lezer wel dat dit boek ook als e-book wordt uitgegeven. Dat lijkt me nou juist afbreuk doen aan het geheel. Voor lezers van De Volkskrant is de e-book-variant sowieso geen optie. De centrale boodschap van geduld om schoonheid te zien die Wieteke van Zeil met Altijd iets te vinden propageert, is alle reden om dit boek in de kast te hebben. Zeker voor kunstliefhebbers die het boek er telkens bij pakken om een paar details tot zich te nemen, want zo'm boek is het juist. Het in één keer lezen is nergens voor nodig en ook minder passend gezien het feit dat het vooral een samengesteld boek is van eerder werk. 

'Altijd iets te vinden. De kunst van het oordelen' van Wieteke van Zeil is op 5 september jongstleden verschenen bij Atlas Contact. Het boek is zowel als (rijk geïllustreerde) paperback en e-book verschenen.