Concert 16 december 2016: Heroïsche Beethoven zonder opsmuk

Beethoven: Vioolconcert in D

Beethoven: Symfonie Nr. 3 Eroica

Thomas Zehetmair (viool)

Jan Willem de Vriend, Residentie Orkest

Zuiderstrandtheater, Den Haag

Het Residentie Orkest brengt een ode aan de wegbereider van de Romantiek met een volledig Beethoven-programma. Door de Derde Symfonie en het Vioolconcert juist te ontdoen van een ‘romantische’ uitvoering wordt de kracht van de muziek van Beethoven overduidelijk. 

Mozart en Beethoven. Twee componisten die moeiteloos in één adem worden genoemd als de twee titanen van de klassieke muziek. Titanen wier muziek nog altijd tot de verbeelding spreekt en waarvan zonder twijfel gesteld kan worden dat bij vrijwel iedereen de muziek – op welke manier dan ook – een gevoel van herkenning oproept. Maar tegelijkertijd zijn zij ook vertegenwoordigers van twee muzikale tijdperken: Mozart van het classicisme terwijl Beethoven de aanjager is gebleken van de Romantiek. Een scheiding die ook in de beeldvorming over beide componisten terug komt, niet in de laatste plaats door de “biografische” films Amadeus en Immortal Beloved. Hoewel beide films niet echt gehinderd worden door feiten hebben ze het beeld van Mozart als een vrolijk fladderend genie en Beethoven als een moeilijke en onredelijke wel versterkt. Juist die karakterschets van Beethoven lijkt zich moeilijk te verhouden met zijn revolutionaire invloed op de loop van de muzikale geschiedenis. Want zijn Derde Symfonie (1803-1804) luidde het nieuwe tijdperk van de Romantiek in. Voor Beethoven niet de – weliswaar prachtige – symfonieën in de lijn van Haydn en Mozart als hoogstaand muzikaal vermaak zonder (maatschappelijke) boodschap. Nee, in het werk van Beethoven klinkt de bekende uitspraak van Mahler door dat de symfonie als een wereld moet zijn en alles moet bevatten. Zo zal Beethoven het zelf waarschijnlijk niet hebben gezien, maar die ultieme gevolgtrekking van Mahler een eeuw na hem vormt wel de rechtstreeks lijn tussen de symfonieën van Beethoven en Mahler. Symfonieën die er zonder Mozart en Haydn er nooit waren geweest waarmee de verbinding compleet is. 

Een symfonie van teleurstelling en angst

Alleen al door de plek die de Derde Symfonie in de muzikale geschiedenis inneemt, is het meer dan gerechtvaardigd voor orkesten om dit werk met enige regelmaat te hernemen. Maar dit historische belang valt in het niet bij de muzikale kwaliteit van het werk. Een werk dat na ruim twee eeuwen nog altijd spreekt en wat te vertellen heeft. Dat terwijl de tijdgebonden benaming die Beethoven aan de symfonie gaf Eroica het allesbehalve universeel maakt. Het verhaal is bekend: Beethoven was van plan deze symfonie op te dragen aan Napoleon als voorvechter van de revolutionaire waarden van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Maar toen Napoleon zich tijdens de periode dat Beethoven het werk componeerde liet kronen tot keizer was het met de liefde voor Napoleon gedaan. Bijna nog bekender dan dit historische feit is de woede die Beethoven toeviel en hem ertoe leidde om de naam van Napoleon op het manuscript uit te krassen en daarmee letterlijk een gat in het werk te slaan. Uiteindelijk zou dit werk de geschiedenis in gaan als de Eroica ‘gecomponeerd ter nagedachtenis aan een groot man’. Net zoals Beethoven ervoor koos om de opsmuk van de persoonsverheerlijking achterwege te laten, heeft Jan Willem de Vriend er evenzo voor gekozen om de geschiedenis van de uitvoeringspraktijk van dit werk te laten voor wat het is. Dus voor De Vriend geen vette romantiek voor dit toonbeeld van de Romantiek. Een relatief klein bezet Residentie Orkest werd daardoor verleid tot een transparante en messcherpe uitvoering waardoor de muziek volledig tot leven komt. Deze authentieke uitvoeringsorkest in combinatie met een ‘normaal’ symfonisch orkest werkt aanstekelijk en laat je met nieuwe oren naar een (over)bekend werk luisteren. Een werk waar de oorspronkelijke luisteraars door verward werden omdat de klassieke ontwikkeling van thema’s achterwege werd gelaten en Beethoven zomaar tegen het einde van een deel een nieuw thema kon introduceren. Ongehoord in die tijd! Tegelijkertijd is het maar goed ook dat Napoleons naam is weggekrast aangezien het nu een werk is dat universeel lijkt te gaan over heldendom. Iets wat niet betekent dat helden altijd succesvol is zoals het prachtige maar donkere twee deel, de Marcia Funèbre, zonneklaar maakt. Een deel dat door sommigen ook wordt gezien als een reactie van Beethoven over zijn toenemende doofheid en de angst die hij daardoor had. Zo is de Eroica een symfonie van teleurstelling en angst geworden, maar dan wel van het magistrale soort. En met een uitvoering die allesbehalve teleurstellend of angstig is een bijzondere goede reden om naar het Haagse Zuiderstrandtheater af te reizen.

Een messcherp en eveneens zonder opsmuk

Maar gelukkig hoeft niet alleen daarvoor de reis naar het tijdelijke theater van het Residentie Orkest (en het Nederlands Dans Theater) gemaakt te worden. Want zoals gezegd heeft De Vriend gekozen voor een volledig Beethoven-programma. Een programma dat begint met misschien wel het klassiekste aller vioolconcerten: Beethovens Vioolconcert in D. Ook dit werk kon bij de première op weinig waardering rekenen, maar zou net zoals de Eroica uitgroeien tot een van de meest bekende en invloedrijke werken in de geschiedenis van de muziek. Een werk dat niet lijkt te beginnen als een vioolconcert aangezien de violist pas na ruim drie minuten orkestrale expositie zijn entree maakt. Ook hier dus minder de lol van Mozart, maar de diepere gedachten van Beethoven. Een werk dat in de uitvoeringspraktijk – nog veel meer dan de Derde Symfonie – ten prooi is gevallen aan romantische uitvoeringen die niet noodzakelijkerwijs de Romantiek ervan een plezier doen. Het Vioolconcert is echter in goede handen bij zowel De Vriend, maar vooral violist (en dirigent) Thomas Zehetmair. Gevolg: een messcherpe uitvoering zonder opsmuk waardoor het genie van Beethoven en daarmee de dramatiek volledig tot recht komt. Dit is ook niet echt verbazingwekkend aangezien een opname van Zehetmair met het Orkest van de Achttiende Eeuw van wijlen Frans Brüggen een echte benchmark-opname is. Zehetmair weet met zijn lichte “toets” en ragfijn spel het Vioolconcert van Beethoven tot grote hoogte te brengen. Daarmee is het volledige Beethoven-programma van het Residentie Orkest een groot succes waarbij het enige jammer is dat het programma slechts tweemaal uitgevoerd wordt. 

Op 16 en 18 december 2016 voert het Residentie Orkest in het Haagse Zuiderstrandtheater onder leiding van Jan Willem de Vriend en met violist Thomas Zehetmair in het programma ‘Beethoven door De Vriend’ het Vioolconcert en de Derde Symfonie van Beethoven uit. Voor de uitvoering op 18 december zijn nog kaarten beschikbaar. Deze recensie is gelijktijdig verschenen bij Jalta. 

Nog meer Residentie Orkest?

De liefhebber van het Residentie Orkest wordt de komende weken goed bediend. Tijdens de Kerstdagen (25 t/m 28 december) voert dansgezelschap De Dutch Don’t Dance Division Alice in Wonderland uit. Dit ‘vierde ballet van Tsjaikovski’ is door componist-dirigent Carl Davis samengesteld uit het werk van Tsjaikovski en wordt uitgevoerd door het Residentie Orkest onder leiding van Davis zelf. Het verhaal van Alice in Wonderland is verplaatst naar de wereld van Esscher en vormt de basis voor deze nieuwe dansproductie. Alle voorstellingen zijn helaas uitverkocht, er zijn nog wel kaarten voor de generale repetitie op 24 december. Meer info en kaarten hier.  

En op 6 januari luidt het Residentie Orkest het nieuwe jaar feestelijk in met een bijzonder concert waarbij het orkest – voor het eerst – samen met zangeres en cabaretière Karin Bloemen het podium betreedt. Meer info en kaarten hier.