De val van Constantinopel en de laatste Romeinse keizer. 'The Immortal Emperor' van Donald Nichol

De afzetting van de Romeinse keizer Romulus Augustulus in 476 vormt voor velen het einde van het Romeinse Rijk. Maar de echte val vond bijna duizend jaar later plaats met de verovering van Constantinopel door het Ottomaanse Rijk in 1453. Bij de val van Constantinopel viel tevens Constantijn XI Palaiologos. Juist deze Constantijn is het onderwerp van de biografie van de hand van Donald M. Nicol uit 1992. Het recente docudrama Rise of Empires: Ottoman waar de slag om Constantinopel een hoofdrol speelt, vormt een mooie aanleiding om het leven van de laatste Romeinse keizer (opnieuw) te lezen. 

De val van het Romeinse Rijk in 476 gaat al snel gepaard met beelden van hordes barbaren die de klassieke oudheid bestormen en alle vorderingen van het Romeinse Rijk teniet doen. De werkelijkheid was een stuk weerbarstiger waarbij het immens grote en machtige Romeinse Rijk stilletjes aan ten val kwam. Voor de inwoners van het Romeinse Rijk heeft die val zich langzamerhand voltrokken en ging men - wellicht zonder het altijd te beseffen - over naar een nieuw tijdperk. Rome was al lang en breed binnengevallen voordat de piepjonge Romulus Augustulus door Odoaker werd gedwongen zijn keizerschap op te geven. De regalia van de Romeinse keizer zouden door Odoaker worden gestuurd naar de keizer van het Oost-Romeinse Rijk. Daarmee kwam een einde aan het West-Romeinse Rijk, maar zeker niet aan het Romeinse Rijk als geheel. Het Oost-Romeinse Rijk, dat we vooral kennen als het Byzantijnse Rijk, zou nog bijna duizend jaar voortduren. Een rijk met als machtscentrum het nieuwe Rome: Constantinopel. Een rijk dat nog vele keizers zou tellen waarbij een enkeling zoals Justianius I de Grote tijdens zijn keizerschap (527-565) grote delen van het West-Romeinse Rijk waaronder Rome zou heroveren. Het voert te ver om hier de tweedeling van het Romeinse Rijk en de wederwaardigheden van het Byzantijnse Rijk hier uit de doeken te doen. Feit is dat het Romeinse Rijk pas veel later definitief zou vallen toen in 1453 Constantinopel werd ingenomen door het Ottomaanse Rijk onder leiding van Mehmet II. In die slag liet Constantijn XI Palaiologos het leven en eindigde een lijn van Romeinse keizers die terug valt te voeren tot Augustus. Recent is op Netflix Rise of Empires: Ottoman verschenen. Een mooi gemaakt en informatievf docudrama dat de belegering van Constantinopel uit de doeken doet en tegelijkertijd een kijkje geeft in twee historische figuren: Mehmet II en Constantijn XI. Onder Mehmet II zou het Ottomaanse Rijk tot nieuwe hoogten worden gestuwd terwijl met de dood van Constantijn de laatste Romeinse keizer stierf en daarmee het Romeinse Rijk definitief viel. Een man die slechts vier jaar regeerde, maar gelet op zijn plaats in de geschiedenis interessant is. Het verleidde de kenner van het Byzantijnse Rijk Donald M. Nicol om in 1992 een biografie over Constantijn XI uit te brengen. Mede door Rise of Empires: Ottoman is er alle aanleiding om The Immortal Emperor opnieuw te lezen.

Een rijk alleen in naam 

The Immortal Emperor verscheen al in 1992 en is één van de vele boeken die Donald Nicol (1923-2003) schreef over de Byzantijnen. Zijn academische carrière rondde de in Portsmouth geboren Nicol af als directeur van het Gennadeion te Athene, één van de belangrijkste archieven voor Griekse geschiedenis. Een wellicht wat vreemde uitvalsbasis voor een expert op het gebied van het Oost-Romeinse Rijk ondanks het feit dat de Romeinen grote delen van de cultuur van het antieke Griekenland incorporeerden. Juist de geschiedenis van het Byzantijnse Rijk dat zich - zeker in de laatste fase - vooral richtte op het hedendaagse Griekenland en Turkije maakt dat de geschiedenis van het Byzantijnse Rijk een inspiratie en rechtvaardiging vormt voor het toenmalige onafhankelijkheidsstreven van Griekenland. Want in die laatste fase was er van het Oost-Romeinse Rijk niet veel meer over dan Constantinopel, de directe omgeving en het zogenaamde Despotaat Morea ten westen van Athene. Hoewel het Romeinse Rijk in het oosten nog bijna duizend jaar zou voortbestaan is het wel een geschiedenis van een almaar krimpend rijk waarbij de term rijk niet meer in relatie staat tot de beperkte omvang in de nadagen. Niet zonder reden schreef Nicol enkele jaren na The Immortal Emperor een biografie over keizer Johannes VI Kantakouzenos. In The Reluctant Emperor portretteert Nicol de man die van 1347 tot 1354 heerste over het Byzantijnse Rijk maar uiteindelijk afstand nam van de keizerskroon en tot zijn dood in 1386 als monnik door het leven zou gaan. Een keuze ingegeven door het feit dat hij inzag dat de neergang van zijn rijk onomkeerbaar was en dat er voor hem niets anders op zat om de pijp aan Maarten te geven. Zijn rijk zou nog tot (bijna) een eeuw na zijn abdicatie voortbestaan, maar was een schim van zichzelf. Met de dood van zijn oudere broer Johaness VIII en met dank aan zijn moeder Helena besteeg Constantijn XI in 1449 de Byzantijnse troon ten koste van zijn twee jongere broers om ruim vier jaar later het einde van het Oost-Romeinse Rijk in te luiden. 

De terugkeer van Constantijn

Veel is niet bekend over Constantijn XI, maar in The Immortal Emperor weet Nicol een goed beeld te geven van de laatste Byzantijnse keizer te geven zonder te vervallen in een gedetailleerde verslaglegging van de val van Constantinopel in 1453. Een verovering die grote impact had op het Westen daar Constantinopel de laatste verdediging vormde tegen het opkomende Ottomaanse Rijk en daarmee de Islam als bedreiging voor de christelijke Europese mogendheden. Dezelfde mogendheden die bepaald niet een bijdrage leverden aan de verdediging van Constantinopel ondanks de smeekbeden van de laatste Byzantijnse keizer. Nicol weet op korte en krachtige wijze het leven van Constantijn XI de revue te laten passeren alsmede binnen deze context. Een context waarbij het schisma tussen de Orthodoxe kerk in Constantinopel en de westerse variant onder leiding van de Paus bijdroeg aan het talmen van de Europese mogendheden. Daarbij hielp het niet dat het toenmalige machtige Venetië ook met een schuin oog keek naar de handelsbelangen met het Ottomaanse Rijk. Het leven van Constantijn XI leest daardoor als een tragische teloorgang terwijl de man als bepaald moedig naar voren komt. Als Despoot van de Morea wist hij zich al te onderscheiden en ook toen hij eenmaal keizer was, zette hij alle zeilen bij om te redden wat er te redden viel. Daarbij had hij zich wat diplomatieker kunnen opstellen richting het Ottomaanse Rijk, maar het is de vraag of de jonge en ambitieuze Mehmet II ooit genoegen zou hebben genomen met het voortbestaan van het Byzantijnse Rijk. Bijzonder genoeg zijn er ook aanwijzingen dat er een voorspelling rond ging dat een Constantijn met een Helena als moeder zowel bij het begin als het einde van Constantinopel de scepter zwaaide. Zowel de stichter van Constantinopel als de laatste keizer waren een Constantijn met een moeder genaamd Helena: Constantijn de Grote en Constantijn XI. In de strijd om Constantinopel zou deze laatste Constantijn het leven laten, maar wat er precies met hem is gebeurd, is nooit duidelijk geworden. Zowel over zijn laatste momenten als wat er met zijn lichaam gebeurd is, gaan verschillende verhalen. Het meest voor de hand liggende is dat hij  bij de naderende val van de stad zich mengde in het strijdgewoel en dat zijn lichaam onderdeel is geworden van een massagraf. Er gaat nog altijd een legende dat de keizer slechts slaapt en dat hij op een dag zal terugkeren wanneer het Christendom zegeviert en Constantinopel terug verovert op het Ottomaanse Rijk. Niet zonder reden dat Nicol ervoor heeft gekozen zijn biografie van Constantijn IX de titel The Immortal Emperor te geven. Inmiddels is het Ottomaanse Rijk ook onderdeel van de ashoop van de geschiedenis en is de naam Constantinopel alleen nog maat terug te vinden in de geschiedenisboeken terwijl het tegenwoordige Istanbul de hoofdstad is en hart vormt van Turkije. Met Constantijn XI stierf de bloedlijn overigens niet uit, maar in 1502 stierf zijn neef Andreas die stamdrager was. Als één van zijn laatste beslissingen liet hij in zijn testament de keizerlijke titel na aan Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië die er nooit gebruik van zouden maken.

'The Immortal Emperor. The Life and Legend of Constantine Palaiologos, Last Emperor of the Romans' van Donald M. Nichol is in 1992 voor het eerst verschenen bij Cambridge University Press. Er is geen Nederlandse vertaling beschikbaar.