Een onmogelijke biografie van een gewelddadige dynastie: 'The Romanovs:1613-1918' van Simon Sebag Montefiore

Simon Sebag Montefiore stelt zijn onmiskenbare talent voor meeslepende geschiedschrijving ten dienste van de Romanov-dynastie. Als geen ander weet Montefiore een kluwen aan karakters en gebeurtenissen bij elkaar te brengen. Desalniettemin blijft er (te) veel onbesproken en had de voorliefde voor de ongekende hoeveelheid geweld en seks die de dynastie in de ogen van Montefiore typeert een tandje minder gemogen. 

In Nederland is de historicus Simon Sebag Montefiore (1965) vooral bekend vanwege Jerusalem. The Biography, zijn geslaagde en alomvattende geschiedenis van het kruispunt van de geschiedenis. Zijn fascinatie voor Jeruzalem is ondanks de omvang van die biografie gek genoeg niet meer dan een uitstapje voor de historicus. Montefiore heeft zich gespecialiseerd in Rusland waardoor de afgelopen jaren een tweetal boeken over Stalin zijn verschenen, maar ook boeken over Catharina de Grote, Potemkin en hun onderlinge relatie. Tussendoor is zijn bekendheid verder toegenomen door geslaagde BBC-documentaires over Jeruzalem en Byzantium. Overigens zijn deze uitstapjes minder buitenissig dan gedacht aangezien de Tsaren en Tsarina's van Rusland een grote fascinatie hadden voor zowel Jeruzalem als Constantinopel/Istanbul. Want de Romanov-dynastie vormde niet alleen het symbool voor de eenheid van Rusland, maar ook van de Russisch-Orthodoxe Kerk en daarmee hoeder van deze hoofdsteden van geloof. De symboliek van deze dynastie vormt meteen de rode draad van The Romanovs: 1613-1918 en de rise to fame van een familie die drie eeuwen lang het Russische Keizerrijk domineerde en daarmee een ongekend grote invloed heeft uitgeoefend op de wereldgeschiedenis in het algemeen en de toekomst van Rusland in het bijzonder. 

Van Michaël I tot Nicholaas II

Tsaar Michaël I

Het schrijven van een dergelijke geschiedenis vraagt veel van een historicus. Drie eeuwen geschiedenis overzichtelijk terug brengen naar een leesbaar boek is geen kleine opgave. Zeker niet in het geval van de uitgebreide Romanov-dynastie waar de familieleden je om de oren vliegen. Als geen ander is Montefiore hier geschikt voor omdat hij het talent heeft om op meeslepende wijze de lezer door een geschiedenis te loodsen, niet in de laatste plaats vanwege zijn fijne pen die allesbehalve saai is. Wat dat betreft is dit boek eigenlijk alleen vergelijkbaar met zijn biografie van Jeruzalem waarbij hij in staat is gebleken om een complexe en uitgebreide geschiedenis begrijpelijk te houden door zich op de hoofdlijnen te richten. Toch is hij in het geval van de Romanovs hier minder in geslaagd. Niet alleen omdat bij dergelijke ondernemingen in de regel na het dichtslaan van het boek weinig echt blijft hangen, maar omdat het grote aantal personages een wel heel groot beroep doet op het overzicht van de lezer. De handige familiestambomen en een cast van de belangrijkste 'hoofdrolspelers' aan het begin van ieder hoofdstuk zijn daarbij zeer welkom, maar kunnen het dit elementaire probleem uiteindelijk niet oplossen. Nu hoeft dat ook niet aangezien het vast niet de bedoeling is van een lezer van een dergelijk boek om tot op detailniveau familie, vrienden en kennissen te verblijden met allerhande (triviale) kennis over de Romanovs. Uiteindelijk is het doel van een dergelijk boek een idee te krijgen van de ontwikkeling van de Romanovs en de impact op Rusland. In dat eerste slaagt Montefiore zonder twijfel: van de allereerste Romanov-Tsaar Michaël I (1596-1645) tot aan het tragische lot van Nicholaas II (1868-1918). In de proloog van het boek weet Montefiore op geniale wijze een verband te leggen tussen Michaël I en Aleksej, zoon van Nicholaas II en laatste (echte) troonopvolger van de Romanov-dynastie. Een proloog die ook een prachtig voorbeeld is van de verhalende kracht van Montefiore. Want in deze proloog schetst Montefiore de omstandigheden en gemoedstoestand van beide jonge troonpretendenten. Jongens die allebei in het oog van de storm verkeerden in een Tijd der Troebelen. Maar voor Michaël betekende dit dat het land naar hem en zijn familie keek om de eenheid in Rusland te herstellen, terwijl de aan hemofilie lijdende Aleksej in de ogen van de Bolsjewieken juist in de weg stond van een glorieuze toekomst zonder Tsaren. De ene startte de dynastie terwijl de ander  op gruwelijke wijze - samen met zijn familie - werd vermoord in Jekaterinenburg. 

Een familiesoap

Ex-Tsaar Nicholaas II

Na deze veelbelovende inleiding neemt Montefiore je mee in het wel en wee van de Romanov-dynastie en daarmee Rusland. Het boek zit vol met anekdotes en weetjes waaronder het feit dat Nicholaas II eigenlijk helemaal niet de laatste Tsaar van Rusland was. Die "eer" is weggelegd voor zijn broer Michaël die na de troonsafstand van Nicholaas nog een dag zou "regeren" als Michaël II waardoor de dynastie zowel begint als eindigt met een Michaël. Tussendoor maken we kennis met geslaagde en minder geslaagde Romanov-autocraten. Van Peter de Grote en Catharina de Grote tot Napoleon-nemesis Alexander I en één van de weinige hervormende Romanovs Alexander II. Opvallend daarbij is dat niet alleen dat de familieleden je om de oren vliegen,  maar ook de ledematen. Montefiore's tocht langs de Romanovs is namelijk ook een verhaal van veel geweld en seks. In interviews ter gelegenheid van het verschijnen van The Romanovs gaf Montefiore al aan dat deze uiteenzetting nodig is om de familie te begrijpen en in perspectief te plaatsen. Dat klopt zeker, maar binnen de zevenhonderd pagina's die Montefiore nodig heeft, wordt wel heel veel ruimte gereserveerd voor de soap die deze familie ook is. De hogere Europese politiek komt ook voldoende aan bod, maar wie een overzicht wil hebben van de echte impact van de familie op Rusland komt toch een beetje bedrogen uit. Dat laat onverlet dat Montefiore zijn verhaal met smaak vertelt en dat het allerminst een straf is om deze biografie te lezen. Een kwaliteit die voor gelijksoortige biografieën lang niet altijd geldt. In die zin leent dit boek zich minder voor een BBC-documentaire zoals over Jeruzalem en Byzantium, maar zou een soap in de lijn van The Tudors nog best een optie kunnen zijn. 

'The Romanovs: 1613-1918' van Simon Sebag Montefiore is begin 2016 voor het eerst uitgegeven en recent verschenen in een paperbackversie. Een Nederlandse vertaling is eveneens beschikbaar. Deze recensie is op basis van de Engelstalige editie.