Ruim 35 jaar na het verschijnen van Earthly Powers is voor het eerst als Machten der Duisternis een Nederlandse vertaling verschenen van het magnum opus van Anthony Burgess. Alle reden om de oorspronkelijke versie voor het eerst te lezen en na te gaan waarom de bedenker van A Clockwork Orange niet alleen daarom bekend hoort te zijn. De intrigerende eerste zin is de start van een literair avontuur dat je niet snel vergeet.
De Britse schrijver Anthony Burgess (1917-1993) is één van de bekendste schrijvers in de Engelstalige wereld, maar zijn faam daarbuiten is toch vooral verbonden met A Clockwork Orange. Een roman die een bijzonder naargeestige toekomst schetst en vooral bekend is geworden door de filmversie van de hand van Stanley Kubrick. Een film die in 1971 grote controverse uitlokte, maar tegenwoordig die impact niet meer heeft. In 1980 schreef Burgess Earthly Powers dat pas deze maand – onder de titel Machten der Duisternis – voor het eerst een Nederlandse vertaling heeft gekregen. Daar waar de toekomstblik uit de jaren zestig van A Clockwork Orange zeer tijdgebonden is, geldt dat in minder mate voor Earthly Powers dat als biografie van de fictieve schrijver Kenneth Toomey in een kleine 700 pagina’s een panorama van de twintigste eeuw schetst. Earthly Powers is zo’n boek dat begenadigd is met een eerste zin die intrigeert en fascineert. Een zin die overigens ook in de nieuwe Nederlandse vertaling niet aan kracht heeft ingeboet: “Het was de middag van mijn eenentachtigste verjaardag en ik lag in bed met mijn schandknaap toen Ali kwam zeggen dat de aartsbisschop er was om me te spreken”.
Een literair leven
In die eerste zin van dat eerste hoofdstuk zitten tal van elementen die in de tachtig hoofdstukken die hier nog op volgen bepalend zijn. Het maakt duidelijk dat de hoofdpersoon van Earthly Powers homoseksueel is. Een niet bepaald ongevaarlijke constatering in het Verenigd Koninkrijk waar Burgess opgroeide en tot vervolging dan wel censuur leidde. Oscar Wilde (1854-1900) is het daar het meest fameuze voorbeeld van. Een afschrikwekkend voorbeeld dat William Somerset Maughan (1874-1965) ervan weerhield om homoseksualiteit in zijn werk voor te laten komen. Dezelfde schrijver die naar verluidt de inspiratie vormde voor de 81-jarige uit die eerste zin van Earthly Powers. De fictieve Britse schrijver Kenneth Toomey die zijn vaderland – vanwege zijn eigen homoseksualiteit - al lang geleden heeft verruild voor een zelfgekozen verbanning in onder andere Malta waar in zijn villa deze eerste zin plaats vindt. Een villa verder bevolkt door een laatste in een behoorlijke rij van minnaars die vooral aan Toomey zijn verbonden door zijn geld en aanzien. Een constatering die Toomey zelf met graagte expliciet maakt. En zijn trouwe dienaar Ali die de andere noden van Toomey ledigt.
De in totaal 81 hoofdstukken die Earthly Powers telt, staan symbool voor het aantal levensjaren van Toomey waarin hij zich richt tot de lezer en zijn levensverhaal uiteenzet. Een levensverhaal waar de Rooms-Katholieke kerk een belangrijke rol speelt. Het is niet voor niets dat Toomey op zijn 81e wordt bezocht door een aartsbisschop. Deze prelaat heeft tot taak om bewijs te verzamelen voor de heiligverklaring van Paus Gregorius XVII. Voor zijn goddelijke roeping ging deze paus door het leven als Carlo Campanati en was hij via zijn broer Domeninco verbonden aan de Toomey-familie. Deze niet onverdienstelijke componist die later succes zou hebben in Hollywood was getrouwd met Hortense, de zus van Kenneth Toomey. De verwikkelingen in het leven van Toomey zijn nauw verbonden met die bijzondere familieband, maar nog meer met de belangrijkste ontwikkelingen in de twintigste eeuw.
Een waar magnum opus
Het bijzondere aan Earthly Powers is dat hoewel volledig fictief Burgess – vanuit de familiaire wederwaardigheden van de families Toomey en Campanati – een panorama van de twintigste eeuw aan de lezer voorbij doet trekken. Van bepalende thema’s zoals geloof, de aard van het kwaad en homoseksualiteit en invloedrijke (met name literaire) personen zoals James Joyce, Joseph Goebbels, Benito Mussolini en Ernest Hemingway tot historische gebeurtenissen al dan niet gefictionaliseerd. Van de zeppelin Hindenburg tot een variatie op het Jonestown-incident waar een sekte collectief zelfmoord pleegde. Toomey reist daarbij met name door Europa en de landen van het Gemenebest vanaf de Eerste Wereldoorlog, de opkomst van het fascisme, de Tweede Wereldoorlog en de nieuwe wereldorde na het einde van het Derde Rijk en de Japanse koloniale ambities. Burgess heeft daarbij een onmiskenbaar talent om dit alles tot een zeer rijke roman te kneden die fascineert door de reikwijdte en het prachtige taalgebruik, maar ook her en der tot een glimlacht leidt door een karakter dat varieert van het droogkomische tot het dramatische. De rijkheid die Earthly Powers omvat, maakt het tot een bijna onmogelijke opgave om dit op een goede manier binnen deze (relatief) beperkte ruimte te etaleren. Deze uiteenzetting toont (hopelijk) aan dat Earthly Powers terecht wordt gezien als het magnum opus van Anthony Burgess en een belangrijke mijlpaal in de Engelstalige literatuur. Een boek dat al veel eerder in het Nederlands vertaald had moeten worden om een groter publiek kennis te laten maken met het bijzondere leven van Kenneth Toomey.
‘Earthly Powers’ van Anthony Burgess is voor het eerst in 1980 verschenen. Als ‘Machten der Duisternis’ is 1 juni jl. de Nederlandse vertaling door Paul Syrier verschenen bij Uitgeverij G.A. van Oorschot. Deze recensie is op basis van de oorspronkelijk Engelstalige versie. Deze recensie is ook verschenen bij online nieuwsmagazine Jalta.
Reacties
Een reactie posten