Bernard Haitink helpt het Koninklijk Concertgebouworkest opstaan in een schurende en menselijke Mahler

Robeco SummerNights 2018

Mahler: Symfonie Nr. 9

Benard Haitink, Koninklijk Concertgebouworkest

Concertgebouw, Amsterdam

Na de letterlijke val van Bernard Haitink in juni volgde de figuurlijke val van Daniele Gatti in augustus. Herstel van Gatti bij het Koninklijk Concertgebouworkest is uitgesloten en zijn carrière lijkt voorbij. Haitink herstelde en nam woensdag de honneurs waar bij zijn oude orkest. Een schurende en diep menselijke uitvoering van de Negende Symfonie van Mahler was het gevolg. 

De turbulentie waar het Koninklijk Concertgebouworkest zich sinds 2 augustus in bevindt, behoeft geen nadere toelichting. Zelden is er zoveel en uitbundig geschreven en bericht over één van de meest toonaangevende orkesten ter wereld. James Levine en Charles Dutoit gingen chef-dirigent Daniele Gatti voor in een gedwongen ontslag wegens ongepast gedrag, maar de snelheid van de abrupte scheiding tussen Gatti en het Koninklijk Concertgebouworkest heeft een record gevestigd. Hoe de vork precies in de steel zit en hoe ernstig de aantijgingen tegen Gatti zijn, blijft - mede door de spaarzame mededelingen van beide partijen - in nevelen gehuld. Feit is dat slechts enkele weken voor de start van het nieuwe culturele seizoen het orkest zonder chef zit en in een noodtempo zowel tijdelijke vervangers als een permanente opvolger voor Gatti moet zien te vinden. Voor de concerten in het kader van de Robeco SummerNights is het orkest daar meer dan in geslaagd. Op 23 augustus leidde Manfred Honeck het orkest in Berg en Bruckner. Afgelopen woensdag zou Gatti het orkest voor gaan in een programma van werken van Webern, Bach en Mahler. Zelden dat de uitdrukking 'geluk bij een ongeluk' zo passend was als woensdag: Bernard Haitink nam de honneurs waar. Niet in het oorspronkelijke programma dat draaide om de Zevende Symfonie van Mahler, maar zijn afscheidssymfonie: de Negende. 

Vallen en opstaan

In vele opzichten werd het een gedenkwaardige avond. Allereerst omdat - mede vanwege het feit dat algemeen directeur Jan Raes kort het woord nam om de reeds bekende vervanging kort toe te lichten - het vertrek van Gatti een schaduw wierp op de avond, maar vooral door de wijze waarop Haitink in juni het Koninklijk Concertgebouworkest verliet. Op 7, 8 en 10 juni zou Haitink het orkest voorgaan in de Negende Symfonie van Mahler. Bij het slotapplaus van het tweede - alom bejubelde - concert kwam de maestro ten val. Gelukkige bleek al snel dat de schade meeviel, maar het belette Haitink wel om het drieluik af te sluiten met de zondagmatinee op 10 juni. Haitink's assistent Kerem Hasan nam toen waar, maar dat liet onverlet dat velen teleurgesteld waren en een enkeling - waaronder ondergetekende - daarom verstek liet gaan. Haitink en Mahler zijn immers een onnavolgbare combinatie. Maar ook hier een geluk bij een ongeluk: de kaartjes voor Gatti waren al gekocht en onverwacht was daar de reprise van het concert van 10 juni. De symboliek en verwachtingen konden daarom niet groter zijn. 

Schurend en menselijk 

Die verwachtingen werden zonder meer ingelost. Nu is dat zonder meer het verwachtingspatroon van de combinatie van Haitink, Mahler en het Koninklijk Concertgebouworkest, maar dat is buiten het minder toegankelijke karakter van de de Negende Symfonie gerekend. Want de laatste (volledige) symfonie die Mahler naliet is een bijzondere. In tegenstelling tot de voorgaande symfonieën heeft de in 1911 overleden Mahler deze in de periode 1908-1909 gecomponeerde symfonie nooit uitgevoerd gehoord. De première van dit werk zou uiteindelijk pas in 1912 plaats vinden. Het is daarom niet verwonderlijk dat de Negende getypeerd wordt als een afscheidssymfonie. Maar vooral omdat hij met deze symfonie afscheid neemt van de symfonie zoals die tot die tijd bekend was. Zijn vorige symfonieën deden op dat punt al een duit in het zakje, maar de Negende is een geval apart. Veel minder toegankelijk dan de andere symfonieën en niet bepaald één die je gezellig op een zondagmiddag zittend op de bak opzet. In de capabele handen van Haitink en de klankkleur van het Koninklijk Concertgebouworkest ontstond woensdagavond een symfonie die fascineerde, intrigeerde en zeker niet verveelde. Het ongemak dat de symfonie in zich draagt, met name in het eerste deel, schuurde in de visie van Haitink als nooit tevoren. Maar dat is precies waardoor deze symfonie op deze fijne woensdagavond intrigeerde. Haitink wist daarbij het menselijke van de symfonie te onderstrepen. Zo werd een woelige periode van vallen en opstaan afgesloten in de warme klasse van één van 's werelds grootste dirigenten die zijn oude orkest met overtuiging te hulp schoot. In december keert Haitink - ditmaal regulier - terug bij het orkest in een programma van Mozart en Bruckner. Een prachtig vooruitzicht én troost in een voor dit orkest treurige tijd.   

In het kader van de Robeco SummerNights 2018 verzorgt het Koninklijk Concertgebouw twee concerten. Dit tweede concert zou geleid worden door Daniele Gatti met onder andere Symfonie Nr. 7 van Mahler op de lessenaar. In zijn plaats leidde Bernard Haitink het orkest in de Negende Symfonie van Mahler.