De Brexit maakte bij gelauwerd romancier Ian McEwan een opwinding los die uiteindelijk resulteerde in een novelle die overloopt van ironie en een weinig verhulde afrekening is met de politieke klasse van het Verenigd Koninkrijk. Het lichaam van de fictieve premier Jims Sams wordt overgenomen door het laagste van het laagste: de kakkerlak. Het daaropvolgende leed voor het land én de wereld is vervolgens niet te overzien. Maar wat je ook van Brexit vindt: Ian McEwan heeft met The Coackroach een mooie toevoeging op het genre satire geschreven.
Terwijl zijn nieuwste roman Machines Like Me nog maar net uit was, volgde kort daarop een nieuwe loot aan de literaire stam van Ian McEwan (1948): The Cockroach. Verrassend daar in de regel meerdere jaren passeren voordat de inspiratie van McEwan leidt tot een nieuw boek. Nu is The Cockroach allesbehalve een volledige roman. Met negenennegentig pagina's is het hoogstens een novelle. De vergelijking met het jaarlijkse Boekenweekgeschenk doemt daarbij op. Een geschenk dat nogal wisselend van niveau en kwaliteit is hoewel de afgelopen editie van de hand van Annejet van der Zijl zeer lezenswaardig is. Met Leon & Juliette schreef zij over de waargebeurde liefdesgeschiedenis van de blanke Leon en de zwarte Juliette in het door slavernij beheerste Charleston van 1820. Overigens is het wel een beetje flauw dat het - en Van der Zijl geeft het ruiterlijk toe in het nawoord - een vingeroefening betreft voor een volwaardig boek over dezelfde thematiek. Zo bezien is deze editie van het Boekenweekgeschenk dus meer promotie voor haar toekomstige boek dan promotie voor het Nederlandse boek. Enfin, dit is niet de plek om te komen tot een polemiek over het Boekenweekgeschenk, maar het podium voor de nieuwste pennenvrucht van Ian McEwan. Een satire die het lezen meer dan waard is.
Een parabel over Brexit
Het woord Brexit komt in de negenennegentig pagina's van The Cockroach niet voor, maar is de roze olifant in het midden van de kamer. Een kamer die in de eerste pagina's de vorm van een slaapkamer aanneemt. De slaapkamer van Jim Sams, de premier van het Verenigd Koninkrijk. Met de prachtige openingszin "That morning, Jim Sams, clever but by no means profound, woke from uneasy dreams to find himself transformed into a gigantic creature." Een zin die de start is van een hallucinante omkering van de werkelijkheid daar de "gigantic creature" gewoon een mens van vlees en bloed is. Een mens bovenal die woonachtig is op een adres dat synoniem is met zijn beroep: 10 Downing Street te Londen. De omkering is gelegen in het feit dat de persoonlijkheid van Jim is verwisseld met die van een kakkerlak. Een kakkerlak die op die nieuwe werkelijkheid vat heeft en met weinig moeite en het nodige aplomb de rol van de machtigste man van het Verenigd Koninkrijk op zich neemt. Na de eerste strubbelingen die gepaard gaan met deze nieuwer werkelijkheid blijkt zich een complot te ontvouwen dat desastreus kan uitpakken voor het Verenigd Koninkrijk en zelfs voor de gehele wereld. Een complot heeft in de regel altijd andere spelers nodig en de kakkerlak die de plek van Jim Sams heeft ingenomen, wordt vergezeld door collega-kakkerlakken die eveneens de plek hebben ingenomen van het overgrote deel van de leden van het Britse kabinet. Vanuit die machtige positie richten zij zich slechts op één beleidswens: de invoering van het zogenaamde reversalism (in het Nederlands: retournisme). Doel van deze politiek-economische ideologie is het omdraaien van geldstromen: betalen om te werken en geld krijgen om te winkelen. Een obscure gedachtegang die door de van een kakkerlak bezeten Jim Sams en zijn kornuiten tot nationale obsessie wordt gemaakt. De parallellen met de Brexit-discussie laten zich makkelijk zien. Deze parabel is daarmee het resultaat van de opwinding en woede die zich van Ian McEwan meester hebben gemaakt en hem inspireerden tot het in korte tijd afleveren van deze novelle.
Een satire met een tragische boodschap
In deze gepolariseerde tijden kan het niet anders dan dat een novelle met deze thematiek tot verdeeldheid leidt. Je kan het al teruglezen in de recensies die lezers achterlaten bij bijvoorbeeld Amazon: de voor- en tegenstanders van Brexit laten zich zien en de stellingname in die discussie zegt in de regel ook over hoe The Cockroach beleefd wordt. Maar de novelle te reduceren tot een pamflet tegen Brexit is te makkelijk. Het is een scherpte satire waarbij McEwan het voor elkaar krijgt om het bizarre uitgangspunt van kakkerlakken die de Britse regering overnemen op geloofwaardige wijze te brengen. Het helpt daarbij dat de kakkerlakken een hoge mate van politieke intelligentie met zich meebrengen met een actuele en acute kennis van hoe de politiek in deze tijden van fake news en beeldvorming werkt. Daarmee krijgt de kakkerlak-versie van Jim Sams het voor elkaar om reversalism tot serieus beleid te bombarderen en weet hij op geraffineerde wijze de tegenstand in zijn partij en kabinet te neutraliseren door laster en insinuatie. Een partij die in de fictieve wereld van McEwan gewoon de Conservatieve Partij van Boris Johnson is. Een partij die grotendeels blindelings achter de grote leider aanloopt en samen met hem poogt om de vreemde politiek-economische ideologie ook buiten de landsgrenzen te doen aarden. Een must aangezien splendid isolation op dit punt desastreus uitpakt. Op deze wijze pakt McEwan de Europese Unie bij de lurven en doet een Amerikaanse president zijn intrede die in alles behalve zijn naam een kopie is van Donald Trump. Een bevestiging van het feit dat de 45e President van de Verenigde Staten al genoeg satire in huis heeft waardoor het niet nodig is om daar welke vorm van overdrijving aan toe te voegen. In die zin mag Boris Johsnon zich gelukkig prijzen met Jim Sams die toch zeker een overdrijving is van hem. Het aardige is overigens ook dat de finale besluitvorming over reversalism een inkijkje geeft in de archaïsche regels die politieke besluitvorming bepalen en hoe deze misbruikt kunnen worden om een beleid door te voeren waar niet noodzakelijkerwijs een meerderheid voor te vinden is. Na het lezen van de negenennegentig pagina's van The Cockroach staat in ieder geval vast dat zowel de woede van McEwan als de kakkerlak die bezit heeft genomen van de Britse premier beiden hebben getriomfeerd.
'The Cockroach' van Ian McEwan is in het najaar van 2019 uitgegeven door Jonathan Cape. Sinds februari is een Nederlandse vertaling - 'De Kakkerlak' - verkrijgbaar.
Reacties
Een reactie posten