Het beperkte oeuvre van slechts zes romans staat in schril contrast tot de bekendheid van het werk van de Engelse schrijver E.M. Forster. Zijn werken kennen, niet in de laatste plaats door de verfilmingen door James Ivory en David Lean, nog altijd grote faam. A Passage to India is - samen met Howard's End - zijn bekendste werk en is geïnspireerd op zijn eigen verleden in Brits-Indië. Een boek over vervlogen tijden en de (on)mogelijkheid om (klassen)verschillen te overbruggen.
De in 1924 verschenen roman A Passage to India zou de laatste roman die tijdens het leven van E.M. Forster uitkwam. Bijzonder daar hij nog bijna vijftig jaar zou leven nadat zijn roman over Brits-Indië was verschenen. Voor A Passage of India had E.M. (Edward Morgan) Forster vier romans het licht doen zien: Where Angels Fear to Thread (1905), The Longest Journey (1907), A Room with a View (1908) en Howard's End (1910). In de romanloze jaren die na A Passage of India zouden volgen, liet E.M. Forster (1879-1970) zich gelden als commentator, biograaf en essayist. Toch bleek na zijn dood in 1970 zijn oeuvre van romans wat groter te zijn dan gedacht. In 1971 verscheen postuum Maurice, een roman die hij in de periode 1913-1914 al had geschreven, maar altijd voor zich had gehouden. Wie de inhoud kent en bedenkt in welke tijd Forster leefde zal niet verbaasd zijn: het thema homoseksualiteit of zoals de Engelsen eufemistisch stelden "the love that dare not speak its name" zou zijn carrière tot een voortijdig einde hebben gebracht. Om over de (juridische) gevolgen voor hemzelf nog maar te zwijgen, daar de gevoelens die in Maurice naar voren kwamen zeer herkenbaar voor Forster waren en hij daarmee voor de roman kon putten uit eigen ervaring. Hoe beperkt het oeuvre ook: de impact is groot. Zijn boeken worden nog altijd uitgegeven en gelezen en hebben de afgelopen decennia een breder publiek gekregen niet in de laatste plaats door de verfilmingen van diens boeken. Met name de verfilmingen door James Ivory (en geproduceerd door Ishmail Merchant) van A Room with a View, Maurice en Howards End hebben daar een forse bijdrage aan geleverd. Howards End met Emma Thompson en Anthony Hopkins is een klassieker hoewel een de recente vierdelige BBC-miniserie (2017) ook bijzonder goed is. Maar de man die de verfilmingen van het werk van E.M. Forster op de kaart zette, is zonder twijfel de legendarische David Lean (1908-1991). De regisseur van onder andere Lawrence of Arabia, Doctor Zhivago en The Bridge on the River Kwai zou zijn carrière in 1984 afsluiten met de verfilming van A Passage to India.
Koloniaal heden
Zoals wellicht velen ben ik tot de boeken van E.M. Forster gekomen via de verfilmingen ervan. De Merchant-Ivory producties zijn al lange tijd een favoriet en ook A Passage to India van David Lean maakte grote indruk op me. Toch heeft het nog lang geduurd voordat een boek van E.M. Forster werd opengeslagen. De aanleiding zijn de prachtige edities van klassieke werken van Everyman's Library waaronder Howards End en A Passage to India. Inmiddels is het bijna een eeuw geleden dat A Passage to India verscheen, maar is de moeite van het lezen nog altijd meer dan waard. Het is niet alleen een roman over vriendschap, maar ook een blik op een koloniaal verleden. Een verleden dat voor E.M. Forster, onderdaan van het uitgestrekte en machtige British Empire, een koloniaal heden was. Zelf zou hij tot twee keer toe voor een langere periode in India verblijven en zijn ervaringen benutten om A Passage to India te schrijven. Een roman die met moeite tot stand kwam daar E.M. Forstere meerdere keren hevig worstelde met een writer's block. De uitgave van A Passage to India voor Everyman's Library gaat gepaard met een essay van P.N. Furbank (hoogleraar en biograaf van E.M. Forster) waar hij de totstandkoming van het boek en de bredere context inzichtelijk maakt. Centraal in A Passage to India staan de gebeurtenissen rondom de fictieve grotten van Marabar nabij de even fictieve Indiase stad Chandrapore. Op instigatie van Dr. Aziz wordt een tocht ondernomen naar de fabelachtige grotten ter ere van de komst naar India van Mrs. Moore en Adela Quested, respectievelijk de moeder en verloofde van stadsmagistraat Ronny Heaslop. In één van de grotten lijkt zich een voorval voor te doen tussen Dr. Aziz en Adela Quested. Het leidt tot de arrestatie van de eerste en het in ongerede raken van de tweede. Het voorval leidt tot een rechtszaak waarbij de spanningen tussen de Britten en Indiërs tot grote hoogten stijgen. Het bijzondere aan de wijze waarop E.M. Forster de roman heeft opgebouwd, is dat het nooit (echt) duidelijk wordt wat zich in de grotten van Marabar heeft afgespeeld.
Een schets van Brits-Indië en de kracht van vrienschap
Hoewel die gebeurtenis het verhaal A Passage to India drijft, is de kern van het boek een andere: het is vooral een schets van Brits-Indië en de (klassen)verschillen die gelden. Zowel binnen het Britse elite als tussen kolonisator en kolonie. Wie bekend is met het werk van E.M. Forster of zelf maar enkele van de films gezien heeft die op zijn werken zijn gebaseerd, zal het bekend voorkomen. De onderlinge verhoudingen vormen het leidende thema. Die verhouding komt in A Passage to India treffend tot uiting in de vriendschap tussen Cyril Fielding, hoofdmeester van een onderwijsinstelling voor Indiërs en Dr. Aziz, een moslim die arts is in het Britse hospitaal van Chandrapore. Fielding zou meegaan met het bezoek aan de grotten van Marabar, maar miste de trein. Pas na het incident zou hij zich bij de groep voegen en zich uiteindelijk uitspreken tegen de verdachtmaking van Dr. Aziz die vooral langs raciale lijnen verloopt. De trouw aan zijn vriend leidt tot uitstoting in het Britse smaldeel terwijl Dr. Aziz gelet op wat hem overkomt het almaar lastiger vindt om onderscheid te kunnen maken tussen vriendschap en de Britse afkomst van Fielding. De ups and downs van de vriendschap tussen Dr. Aziz en Fielding vormen de echte rode draad van A Passage to India. De vraag of deze vriendschap stand houdt wordt pas op de laatste pagina beantwoord en vormt een treffend oordeel over de (on)mogelijkheid om (klassen)verschillen te overbruggen.
'A Passage to India' van E.M. Forster verscheen voor het eerst in 1924 en is sindsdien in talloze edities verschenen. Een nieuwe Nederlandse vertaling door Anneke Brassinga voor Athenaeum is in mei 2019 verschenen als 'Overtocht naar India'. Deze bespreking is op basis van de uitgave door Everyman's Library met een voorwoord van P.N. Furbank.
Reacties
Een reactie posten