De muziek van Dmitri Sjostakovitsj zal waarschijnlijk nooit helemaal los gezien kunnen worden van het lawaai van zijn tijd. Met zijn nieuwe roman The Noise of Time schetst Julian Barnes een prachtig portret van een gebroken man wiens muziek vanuit de schaduwen van het Stalinisme doorklinkt.
Iedere avond weer met een koffer bij de lift staan in afwachting van het naderende onheil. Deze anekdote over componist Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) is wellicht niet (volledig) op waarheid gebaseerd, maar staat desalniettemin symbool voor de onderdrukking in de Sovjetunie van Josef Stalin. Een wreed en moorddadig regime waar niemand zijn leven zeker was en zelfs ‘de grootste levende componist’ ieder moment kon worden weggevoerd naar een onbestemd maar meestal fataal lot. Gelijk de onderdanen van iedere potentaat was de willekeur van de grote leider onvoorspelbaar en kon je de ene dag je wentelen in de warme boezem van de dictatuur om het volgende moment oog in oog te staan met je beul. Zo ook Sjostakovitsj wiens opera Lady MacBeth uit het district Mtensk vanaf de première in 1934 grote successen vierde totdat een anoniem artikel in de Pravda kritiek op het stuk uitte. Nu is kritiek van alle tijden maar wanneer deze kritiek inhoudt dat de muziek niet in lijn is met de Sovjetidealen en gesuggereerd wordt dat deze kritiek wordt gedeeld door Stalin zelf, kan kritiek in dit geval niet alleen je nachtrust maar ook je leven kosten. Met deze aanval op Sjostakovitsj werd de lange schaduw van repressie manifest in dit componistenleven. Een leven dat vanaf dat moment voorgoed veranderd was. Voor Julian Barnes alle reden om voor zijn nieuwste boek zich te laten inspireren door het leven van Sjostakovitsj.
Desondanks muziek
In The Noise of Time volgt Julian Barnes in hoofdlijnen het leven van Sjostakovitsj en schetst – natuurlijk met de vrijheid van een romanschrijver – een getrouw beeld van diens leven. Althans een getrouw beeld voor zover mogelijk, want net zoals bij de anekdote over de bij de lift wachtende Sjostakovitsj is er altijd de vraag wat nu precies de waarheid is, want waarheid is niet bepaald in grote getale voorhanden in een regime als dat van Stalin. Een regime waar alles – dus ook de waarheid – ten dienste staat van de grote leider. Barnes gebruikt dit uitgangspunt om een erg fijne roman te schrijven over het leven van deze Russische componist wiens muziek nooit los kan worden gezien van de context van zijn tijd. Want het leidt geen twijfel dat het muzikale leven van Sjostakovitsj een andere loop had genomen wanneer Stalin niet aan de macht was geweest of het regime geen aanstoot had genomen aan zijn muziek. Na de kritiek in de Pravda heeft Sjostakovitsj nooit meer een opera voltooid. Tegelijkertijd trok hij zijn Vierde Symfonie terug en stond zijn Vijfde Symfonie (1937) bekend als ‘het antwoord van een Sovjetartiest op gerechtvaardigde kritiek’. Opvallend genoeg – hoewel dat nooit helemaal vastgesteld kan worden – lijkt de compositie van diezelfde Vijfde Symfonie juist muzikale kritiek te bevatten op het regime van Stalin. Een breed levende overtuiging die wordt onderstreept door zijn befaamde Zevende Symfonie (1941). Deze symfonie getiteld Leningrad is door Sjostakovitsj deels geschreven in Leningrad tijdens het gruwelijke beleg door de Duitsers. De symfonie groeide daarom uit tot een culturele uiting van het verzet van de Sovjetunie tegen Nazi-Duitsland. Tegelijkertijd is er de omstreden verklaring dat deze symfonie in werkelijkheid handelt over de verwoesting van de stad door Stalin die slechts in het Duitse beleg haar genadeslag onderging. Hoe het ook zij de muziek van Sjostakovitsj – natuurlijk bovenal van intrinsieke waarde en waardering – kan daardoor nooit geheel los gezien worden van het ‘lawaai van zijn tijd’.
Een ode aan Sjostakovitsj en goed schrijverschap
Niet alleen de titel van Barnes’ nieuwste roman is daarom met The Noise of Time zo goed getroffen, maar vooral de wijze waarop hij het leven van Sjostakovitsj, zijn twijfels en schaamte maar bovenal het regime waaronder hij en zijn medeburgers (of beter gezegd: onderdanen) gebukt gaan tot leven brengt. Het is daarom misschien ook een wat vreemde keuze om de Nederlandse vertaling als Het Tumult van de Tijd als titel mee te geven. Een titel die door dat ene woord tumult in plaats van lawaai de lading minder goed dekt daar waar Barnes op meesterlijke wijze de onderdrukking van de muziek tot leven brengt. Sowieso is het bij een woordkunstenaar zoals Barnes altijd – hoe goed een vertaling ook kan zijn – het boek in de oorspronkelijke taal te lezen. Laat daarbij overigens volstrekt helder zijn dat dit boek niet alleen bestemd is voor liefhebbers van muziek in het algemeen en die van Sjostakovitsj in het bijzonder, maar voor allen die een inkijkje willen hebben in de gevolgen van een onderdrukkend regime en het effect op de vrijheid van haar slachtoffers.
Oordeel FerdiBlog: ****½
‘The Noise of Time’ van Julian Barnes is eind januari verschenen. Een Nederlandse vertaling ‘Het Tumult van de Tijd’ is gelijktijdig verschenen. Deze recensie is eerder verschenen bij online nieuwsmagazine Jalta.
Reacties
Een reactie posten