Opera 3 juli 2016: Prachtige verwarring in Tsjaikovski's 'Pique Dame'


De Nationale Opera
Pique Dame
(Pjotr Iljitsj Tsjaikovski, 1840-1893)

Misha Didyk, Hermann
Alexey Markov, Graaf Tomski/Zlatogor
Vladimir Stoyanov, Vorst Jeletski
Larissa Diadkova, Gravin
Svetlana Aksenova, Liza

Stefan Hernheim (regie) 
Philipp Fürhofer (decor en kostuums)

Koor van De Nationale Opera, Nieuw Amsterdams Kinderkoor
Mariss Jansons, Koninklijk Concertgebouworkest
Nationale Opera & Ballet, Amsterdam

Na zijn grote succes met Jevgeni Onjegin keert Mariss Jansons terug bij De Nationale Opera met Tsjaikovski's Pique Dame. Jansons ontlokt zijn voormalige orkest een fijnzinnig spel en prachtige klanken die recht doen aan de melodieuze overvloed van Tsjaikovski's muziek. En hoewel de eigenzinnige en compleet op de persoon van de componist gerichte enscenering tot (te) veel verwarring leidt, werd het toch een meer dan memorabele uitvoering. 

Dat componisten een hoofdrol spelen in hun eigen opera's is evident. Een opera van Wagner klinkt en 'voelt' als Richard Wagner, terwijl een werk van Puccini in de verste verte niet als Tsjaikovski kan worden aangemerkt, maar alleen als Puccini. Maar letterlijk een hoofdrol spelen in een eigen opera? Nee, daar zijn eigenlijk geen voorbeelden van te vinden. Dat heeft de Noor Stefan Hernheim allerminst weerhouden om in zijn visie op Tsjaikovski's Pique Dame de componist de onbetwiste hoofdrol te geven. Een hoofdrol die al start voordat de eerste noot daadwerkelijk klinkt. Want terwijl de zaal en orkestbak van Nationale Opera & Ballet in stilte gehuld is, toont zich een 19e eeuwse studeerkamer waar een oudere man zijn gerief krijgt door een jongere officier. Nadat de jonge officier de klus geklaard heeft, toon de oudere man zich als niemand minder dan Tsjaikovksi. Niet zo vreemd wanneer men beseft dat Tsjaikovski - gelijk overigens zijn broer Modest - homo was in een Tsaristisch Rusland dat allesbehalve ontvankelijk hiervoor was. In 1893 zou Tsjaikovski - angstig voor zijn ondergang door het bekend worden van zijn homoseksualiteit - zichzelf van het leven beroven door het drinken van een glas met cholera besmet water. Drie jaar daarvoor ging zijn opera Pique Dame in premiere. Een opera met een libretto van zijn broer Modest met als lijdend voorwerp de Russische officier Hermann - de jonge officier uit Hernheim's proloog - wiens verboden liefde voor reeds verloofde Liza en zijn fascinatie voor het geheim van een oude gravin, bijgenaamd 'Schoppenvrouw' (Pique Dame) zijn ondergang betekent. Maar in de wereld van Hernheim is Tsjaikovski het lijdend voorwerp en is hij vrijwel onophoudelijk op het toneel te vinden. En niet alleen dat, een groot deel van de hoofd- en bijrollen, maar ook het - immer geweldig zingende - Koor van De Nationale Opera is gekleed als de componist.

Verwarring alom
Het moge duidelijk zijn: voor Stefan Hernheim gaat Pique Dame over Tsjaikovski en diens complexe leven. De uitvoering van dat idee is prachtig door de 19e eeuwse enscenering in combinatie met de prachtige kostuums. Maar zelfs met de voorwetenschap dat Tsjaikovski de hoofdrol in zijn eigen opera speelt, is het knap lastig om dit gegeven te rijmen met het verhaal en libretto van Pique Dame. En hoewel dit tot de nodige negatieve recensies heeft geleid, is het idee origineel en tot op zeker hoogte daarmee bewonderenswaardig, hoewel het de vraag is of dit idee ooit echt had kunnen werken. Daarmee wekt de regie veel verwarring waardoor de dramatiek van de opera nooit helemaal volledig kan worden en het ook vaak de vraag is wat er precies gaande is op het toneel. Want wanneer hoofdrolspeler Hermann - mooi vertolkt door Misha Didyk - een laatste poging doet om het geheim van de gravin om immer een winnende set kaarten te hebben, daarmee rijk te worden en op die manier zijn geliefde Liza de zijne te maken, sterft de gravin zonder het geheim verklapt te hebben. In het libretto sterft ze zodra Hermann een pistool trekt, maar hier drinkt ze uit het noodlottige glas met cholera besmet water. Een glas dat veelvuldig terugkomt tijdens de gehele opera en daarmee de suggestie wekt dat de gravin zelfmoord pleegt. En hoewel cholera er in het echt toch een behoorlijk tijdje over doet om een slachtoffer te maken, was het hier in een mum van tijd met de gravin gedaan. Voor de overzichtelijkheid, maar ook de dramatiek doet het echter bijzonder weinig. 

Een muzikaal feest met Mariss
Wat daarentegen fenomenaal werkt is de terugkeer van Mariss Janson bij De Nationale Opera. Ruim een jaar nadat hij afscheid heeft genomen van het Koninklijk Concertgebouworkest was, stond hij weer voor zijn orkest. Alleen al zijn aanwezigheid - zonder een noot te spelen - bracht orkest en publiek in beroering. En dat was ook meer dan terecht aangezien de muziek van Tsjaikovski Jansons meer dan past. Jansons wist het KCO te verleiden tot een fijnzinnige uitvoering die volstrekt recht deed aan de prachtige muziek van Tsjaikovski. Daarbij ondersteund door het Koor van De Nationale Opera en het Nieuw Amsterdams Kinderkoor. Ondanks de grote haken en ogen bij de regiekeuzes bleek deze Pique Dame toch memorabel, zeker wanneer men het niet erg vindt om enigszins verward Amsterdam te verlaten. 



'Pique Dame' van Tsjaikovksi in de regie van Stefan Herheim en in co-productie met Royal Opera House Covent Garden te Londen is van 9 juni t/m 3 juli 2016 opgevoerd door De Nationale Opera en was tevens onderdeel van het Holland Festival. Deze recensie is op basis van de laatste uitvoering op 3 juli. 

Reacties