Hoop en vrees op de vierkante kilometer. 'Jerusalem. The Biography' van Simon Sebag Montefiore


Als hoofdstad van drie religies en een indrukwekkende en tegelijkertijd beangstigende geschiedenis die nog altijd gaande is, ontlokt Jeruzalem bij haar bezoekers uiteenlopende gevoelens en observaties. Maar hoogstwaarschijnlijk verbaast vrijwel iedere bezoeker zich erover dat het 'centrum van de wereld' feitelijk niet meer omvat dan een enkele vierkante kilometer. Het belang van dit beperkte grondgebied is echter immens veel groter. De heerlijk leesbare en - met betrekking tot dit onderwerp een bijna onmogelijk toe te kennen eigenschap - objectieve geschiedenis geschreven door Simon Sebag Montefiore  is daarmee het standaardwerk over deze stad van hoop en vrees.

Vanaf ongeveer 2.800 voor Christus is de stad die we nu als Jeruzalem kennen al bewoond geweest. Hiermee is Jeruzalem één van de oudste doorlopend bewoonde steden ter wereld. Tegelijkertijd bevinden de belangrijkste symbolen van bijna vijf millennia geschiedenis zich op het beperkte grondgebied dat we nu de Oude Stad noemen en slechts een enkele vierkante kilometer beslaat. Niet alleen de beperktheid van omvang valt op, maar ook het feit dat de gebouwen die zo bepalend zijn voor de historische en religieuze waarde van de stad feitelijk relatief nieuw zijn, kan bij menig bezoeker tot een deceptie leiden. Wie echter de biografie door Simon Sebag Montefiore (1965) van het kruispunt van religies en beschavingen en daarmee het 'centrum van de wereld' leest, maar Jeruzalem nog niet bezocht heeft, kan zich hierop voorbereiden. Want de geschiedenis van de meest besproken stad ter wereld is tegelijkertijd de geschiedenis van een stad waar de meeste strijd over is gevoerd en tot op de dag die strijd - ditmaal tussen Israël en de Palestijnen - voortduurt. Een strijd die ervoor gezorgd heeft dat de stad ontelbare malen van 'eigenaar' is gewisseld en waar vrijwel gebouw de plaats heeft ingenomen van een belangwekkende voorganger. Een bezoek aan Jeruzalem is daarom zonder meer een bezoek aan de geschiedenis, maar dan wel een geschiedenis is waarbij de symboliek van de gebouwen een belangrijkere rol speelt dat de gebouwen zelf. 

Een objectieve biografie
Een stad met een zo rijke, maar tegelijkertijd omstreden geschiedenis leent zich maar moeilijk tot het schrijven van één omvattende biografie. Daarbij is het nog veel lastiger om een vorm van objectiviteit te benaderen gezien het uiteenlopende belang dat aan de stad door een bijna oneindig aantal religies, landen, bevolkingsgroepen en historici wordt toegekend. Dat het Montefiore is gelukt om niet alleen een geschiedenis van bijna 50 eeuwen in een boek van ruim 500 pagina's te vangen en daarbij - zoals breed is opgemerkt in de besprekingen van het boek dat in 2011 is verschenen - tegelijkertijd een objectieve historie te schrijven. Al moet wel gezegd worden dat de filantroop Moses Montefiore en zijn betekenis voor de stad best wel prominent in het boek naar voren komt waarbij het toevalligerwijs de oudoom van de schrijver betreft. Overigens doet hij dit in alle openheid en geeft deze familiale band extra kleur aan de levende geschiedenis van Jeruzalem. De constatering dat Montefiore zowel een omvattende als objectieve historie van Jeruzalem heeft geschreven  rechtvaardigt alleen al dat dit werk tot de standaardwerken over dit historisch en religieus kruispunt   gerekend mag worden. Maar daar blijft het niet bij. Montefiore heeft een ontzettend fijne pen en een neus voor het aansprekend vertellen van een verhaal. Dat deze fervente aanhanger van de monarchie het niet kan nalaten om een relatief Anglocentrisch gezichtspunt in te nemen doet daar in wezen niet veel aan af. Want wie met ongekende flair een geschiedenis kan schrijven waar de belangrijkste wereldmachten van de afgelopen duizenden jaren hun opwachting maken, doet ongetwijfeld iets goed. In een fijn proza komen de verschillende opeenvolgende machthebbers van Jeruzalem aan bod: Jodendom, Heidendom, Christendom, Islam, Kruistochten, Mammelukken, Ottomanen, Kolonialisme en Zionisme. 

Duizelingwekkend
Het grote nadeel van werken zoals deze is dat het aantal namen en gebeurtenissen dat de revue passeert zo groot is dat maar weinig echt blijft hangen en enige voorkennis geboden is. Gek genoeg geldt dat duizelingwekkende aantal zeker ook voor dit werk, maar weet Montefiore op een toegankelijke wijze de geschiedenis van Jeruzalem inzichtelijk te maken, waardoor die voorkennis handig, maar zeker niet noodzakelijk is. Met zijn oog voor het menselijke - zeg maar rustig human interest-aspect - weet hij die veelkleurige geschiedenis tot leven te wekken en tegelijkertijd de brede ontwikkelingen in de geschiedenis te schetsen. Daarbij weet Montefiore in de meeste gevallen een goede balans te houden tussen het schetsen van historische gebeurtenissen die rechtstreeks op Jeruzalem van toepassing zijn, maar waar nodig van hoofdrolspelers ook hun definitieve lot te schetsen ook al heeft dat met Jeruzalem niets te maken. Gelukkig kiest hij er daarbij in de regel ervoor om dit niet al te uitgebreid te doen en vaak ook door belangrijke historische figuren net zo snel weer uit zijn narrative te laten verdwijnen als dat ze verschenen zijn. Punt blijft bij dit soort werken dat er van alle informatie die wordt gedeeld, maar zo weinig echt blijft hangen door de grote overvloed aan informatie. Toch lukt het Montefiore om de hoofdlijnen van de geschiedenis van Jeruzalem te schetsen en stopt hij wijselijk bij de Zesdaagse Oorlog en het moment dat Jeruzalem onderdeel is geworden van Israël, een situatie die tot op de dag van vandaag voortduurt en daarmee geen geschiedenis meer is maar actualiteit. In de epiloog laat hij het heden aan het woord door een dag uit de leven van de representanten van de verschillende religies die Jeruzalem herbergt te beschrijven. Gek genoeg zal menig lezer na het lezen van de overwegend gewelddadige geschiedenis van Jeruzalem steeds grotere twijfels hebben over religie in het algemeen en de betekenis voor Jeruzalem in het bijzonder. Maar tegelijkertijd groeit daarmee het gevoel voor de symboliek en daarmee bepalende invloed van deze stad van hoop en vrees. 


In 2011 is 'Jerusalem. The Biography' van Simon Sebag Montefiore verschenen. Een Nederlandse vertaling is in hetzelfde jaar verschenen. Ook viel het verschijnen ervan samen met een door Montefiore gepresenteerde driedelige serie 'Jerusalem. The Making of a Holy City' bij de BBC. 

Reacties