Landvoogdes zonder macht en diepgang. 'Margaretha' van Jan Siebelink

De naam Margaretha van Parma is in de Lage Landen bekend, maar de vrouw achter de Landvoogdes der Nederlanden is dat allerminst. Voor zijn doorbraak met Knielen op een bed violen bracht Jan Siebelink de dochter van Karel V tot leven in Margaretha.  Een nog altijd zeer lezenswaardige historische roman.

De boeken van Jan Siebelink (1938) zijn lange tijd aan mij voorbijgegaan. Zijn Knielen op een bed violen uit 2005 was een bestseller, winnaar van de AKO Literatuurprijs en basis voor een verfilming twee jaar geleden. Deze aandacht heeft me nooit ertoe verleid om een boek van zijn hand te lezen. Niet uit onwil overigens, maar soms gaan de dingen zoals ze gaan. Voor het succes van Knielen op een bed violen was daar in 2002 de historische roman Margaretha. De aanleiding om Margaretha te lezen was gek genoeg niet om het gemis aan Siebelink goed te maken, maar de aloude en befaamde dramaserie Willem van Oranje. In 1984 - vierhonderd jaar na de dood van de Vader des Vaderlands -waren Nederland (én Vlaanderen) aan de buis gekluisterd voor deze groots opgezette AVRO-Veronica-BRT-productie met in de hoofdrol Jeroen Krabbé als Willem van Oranje en Willem Nijholt als Filips II. Een serie die - althans bij een herhaling enkele jaren later - ook op ondergetekende grote indruk heeft gemaakt. De serie verscheen in 2005 op DVD en is een mooie aanleiding om de serie eens in de zoveel tijd terug te kijken. De in 2015 overleden Belgische actrice Dora van der Groen kruipt in de serie in de rol van Margaretha van Parma, tussen 1559 en 1567 Landvoogdes der Nederlanden. Als (later erkende) dochter van Karel V en daarmee halfzus van Koning Filips II was zij deel van Habsburgse familie maar tegelijkertijd ook speelbal in het krachtenveld gedomineerd door de spanning tussen Filips II en de opstandige Nederlanden. Spanningen niet in de laatste plaats door de geloofskwestie. De serie, maar zeker ook de vertolking door Dora van der Groen, wekte de interesse in de geschiedenis van Margaretha van Parma (1522-1586). Zo kwam ik bij Siebelink's historische roman die Margaretha tot uitgangspunt neemt.

De vrouw achter Margaretha

Ondanks het feit dat Margaretha van Parma tot het hoogste ambt van de Nederlanden werd geroepen en dochter was van de roemruchte Keizer Karel V is er over de vrouw achter de titel en familiebanden relatief weinig bekend. Ze was een buitenechtelijk kind van Karel V die op latere leeftijd formeel door hem erkend werd. In de 'game of thrones' van die tijd was zij daarom een pion van haar vader op de adellijke huwelijksmarkt wat leidde tot twee verbintenissen: Alessandro de' Medici (die een jaar na het huwelijk werd vermoord) en Ottavia Farnese, de Hertog van Parma en Piacenza. Ze zouden een tweeling (Alexander en Karel) krijgen waarvan slechts één - Alexander - overleefde. De ironie wil dat deze Alexander een verre opvolger van zijn moeder zou zijn als Landvoogd der Nederlanden en tevens de reden dat zij niet zou terugkeren in die functie. In Margaretha weet Siebelink de vrouw achter Margaretha tot leven te brengen. Feitelijk verbannen naar de Abruzzen schetst Siebelink een vrouw tegen het einde van haar leven die slechts een kleine staf om zich heen heeft als laatste familie. Een vrouw die er plezier in heeft haar eigen begrafenisritueel te repeteren en mijmert over wat geweest is. Zo ontstaat stukje bij beetje een - behoorlijk chronologische - historische roman die de daadwerkelijke gebeurtenissen zoveel mogelijk als uitgangspunt neemt. Siebelink is niet een schrijver die een historisch personage vult met allerhande zelf bedachte karaktertrekken of (fictief) achtergrondverhaal. Alle grote gebeurtenissen in de Lage Landen - het Smeekschrift der Edelen, de Beeldenstorm, de komst van Alva en de moord op Willem van Oranje - passeren de revue aangevuld met de jongere jaren van Margaretha. Daarbij geeft Siebelink - niet bepaald onverwacht - veel aandacht aan de relatie tussen Margaretha en Willem van Oranje. Dit overigens aangevuld met een familiedrama rondom haar geliefde kleindochter Margarita.

Landvoogdes zonder macht

In de kenschets van Siebelink druipt de onmacht van het papier. Afhankelijk van haar status als dochter van Karel V is zij vooral een schaakstuk op de huwelijksmarkt terwijl ze bij haar benoeming als Landvoogd der Nederlanden vooral onder curatele staat van de adel onder leiding van met name Willem van Oranje en de Graaf van Egmond, maar vooral kardinaal Granvelle, de vertrouweling van Filips II. Ondanks haar advies schroeft Filips II de (geloofs-)repressie op en stuurt Alva naar de Nederlanden waardoor Margaretha op een zijspoor belandt en uit de Nederlanden verdwijnt. Juist in de hoofdstukken die handelen over haar periode buiten de Nederlanden is de invulling door Siebelink het grootst. Hij typeert haar als een Landvoogdes zonder macht die terugverlangt naar haar meest glorieuze tijd: zetelend in Brussel, de hoofdstad van de Habsburgse Nederlanden. Alva slaagt niet in zijn missie waarna het niet lukt om de orde in de Nederlanden te herstellen. Margaretha, nooit helemaal uit het vertrouwen van Filips II gestoten, lijkt te kunnen rekenen op een glorieuze terugkeer nadat de laatste Landvoogd het loodje heeft gelegd en de militaire macht bij haar zoon Alexander is belegd. Helaas voor Margaretha loopt het niet zoals gedacht en eindigt een pijnlijke confrontatie met haar zoon niet tot het zo verlangde positieherstel. Haar gloriedagen ten einde rest Margaretha niets anders dan zich voor te bereiden op haar dood. Een dood die ze - in de fantasie van Siebelink - repeteert en in de finale verschijning tekenend is voor haar leven zonder macht: het grafmonument dat Margaretha voor zich bedacht had, is nooit realiteit geworden. De vertolking door Dora van der Groen en - met name - Margaretha van Jan Siebelink vormen daarmee haar eigenlijke eerbetoon. 

'Margaretha' van Jan Siebelink is in 2002 voor het eerst verschenen en nog altijd in druk. Tevens beschikbaar als eBook.