Een dictatuur kan niet voortbestaan zonder repressie en terreur. De miljoenen doden onder het tirannieke bewind van Hitler, Mao en Stalin vormen daar het schrijnende bewijs voor. In Acht Dictators uit de 20e Eeuw betoogt Frank Dikötter dat persoonsverheerlijking daarbij een essentiële (rand)voorwaarde is. Hoewel de historicus in zijn betoog niet geheel slaagt, geeft hij een macaber inzicht in de werking van dictatuur maar bovenal een blik op acht monsterlijke voorbeelden.
Bij het lezen van Acht Dictators uit de 20e Eeuw. De Cult van Persoonsverheerlijking van de in Nederland geboren Frank Dikötter (1961) slaat de verwondering bij de eerste pagina toe. (Nog) niet vanwege de portretten van de monsterlijke dictators die een schaduw op de twintigste eeuw hebben geworpen, maar het feit dat het boek een Nederlandse vertaling betreft van de hand van Margreet de Boer. Niet verwonderlijk daar Dikötter in Zwitserland opgroeide en sinds 2006 hoogleraar Humanistiek aan de Universiteit van Hongkong is en daarvoor hoogleraar Moderne Chinese geschiedenis aan de Universiteit van Londen. De academische voertaal is natuurlijk Engels, maar het is wat bevreemdend wanneer het werk van een Nederlandse historicus en sinoloog door een landgenoot voor het eigen vaderland vertaald moet worden. Bijzonder genoeg is daarbij de vertaling treffender dan het origineel. Zowel het oorspronkelijke boek als de vertaling zijn deze maand verschenen. De titel van het origineel wijkt echter behoorlijk af van de Nederlandse vertaling: How to Be a Dictator: The Cult of Personality in the Twentieth Century. Het doet bijna vermoeden dat we van doen hebben met een doe-het-zelf-boek voor de aspirant-dictator. Wie na het lezen van het boek de almacht denkt te kunnen uitroepen komt dan (gelukkig) van een koude kermis thuis. De vertaling van de titel door Margreet de Boer voor Spectrum is weliswaar niet uitbundig, maar wel zeer feitelijk: het boek is niet meer en minder dan portretten van acht dictators uit de twintigste eeuw.
Terreur en persoonsverheerlijking
Op grond van deze portretten betoogt Dikötter dat (lang zittende) dictators steunen op twee pilaren: terreur en persoonsverheerlijking. In de ogen van Dikötter is het tweede element onderbelicht c.q. wordt het minder serieus genomen. Daarom stelt hij: "Dit boek plaatst de persoonsverheerlijking waar zij hoort: in het midden van de tirannie". Om dit kracht bij te zetten heeft hij acht dictators uit de twintigste eeuw uitgelicht die hij op vakkundige wijze in relatief korte hoofdstukken uiteenzet. Een overigens nog lastige keuze daar Dikötter stelt dat op de lijst van moderne dictators zo'n honderd namen prijken. Voor zijn boek kiest bij voor - uiteraard - de grote vier: Mussolini, Hitler, Stalin en Mao en vult deze aan met kleiner dictatoriaal grut: Kim Il-Sung (Noord-Korea), Duvalier (Haïti), Ceausescu (Roemenië) en Mengistu (Ethiopië). Die laatste dictator was voor ondergetekende eigenlijk volstrekt onbekend. Andere bekende dictators zoals Franco, Tito, Hoxha, Casto, Saddam Hussein en Mobutu haalden de shortlist niet. Dikötter maakt daarbij overigens niet inzichtelijk waarom de keuze op deze acht dictators is gevallen. Hier lijkt meer de omvang van het boek een rol te spelen dan dat de acht gekozen dictators beter passen in zijn centrale betoog over het belang van persoonsverheerlijking. Het boek had dus ook rustig Zestien (of meer) Dictators uit de 20e Eeuw kunnen heten. Het 'aardige' daarbij (in hoeverre je dit soort kwalificaties kan benutten bij het schrijven over dictators die dood en verderf hebben gebracht) is dat het weliswaar acht korte biografische schetsen betreft er toch een zeker samenhang is. Met name de 'verhaallijnen' van de eerste vijf dictators (Mussolini, Hitler, Stalin, Mao en Kim Il-sung) die ongekend verbonden met elkaar zijn. Een afwijking van het verleden en oorspronkelijke betekenis van de term dictator. Ongetwijfeld is het bekend dat het een term uit de Romeinse Republiek betreft waarbij - voor een bepaalde tijd! - de absolute macht aan één man (altijd man, nimmer een vrouw) werd toegekend om een crisis het hoofd te bieden. Collega-dictators waarmee - op beperkte schaal - werd samengewerkt bestonden toen niet. Zo heeft de twintigste eeuw niet alleen voorgoed de term dictator op structurele en moorddadige wijze ingevuld, maar leidde dit tevens tot een onderlinge verbondenheid die niet eerder vertoond is. Een conclusie die Dikötter overigens zelf niet trekt, maar door de dictators zo te groeperen en de 'verhaallijnen' in elkaar over te laten laten lopen wel suggereert.
Niet geheel geslaagd
Ondanks dit inzicht kan Acht Dictators uit de 20e Eeuw niet als geheel geslaagd aangemerkt worden. De portretten van de dictators zijn kundig en inzichtelijk, maar zijn toch vooral verhalend. Een stijl die veel inzicht biedt. Bijvoorbeeld bij een dictator als Mussolini die toch eigenlijk een grote idioot was, maar tegelijkertijd langjarig een schrikbewind heeft gevoerd, een inspiratie was voor onder andere Hitler en in zijn tijd door niet de minsten - waaronder Winston Churchill - als een groot genie werd gezien. Dikötter maakt duidelijk dat persoonsverheerlijking een belangrijke rol heeft gespeeld bij deze dictators en dat dit hand in hand gaat met terreur. Maar de echte analyse ontbreekt. Wanneer alle macht in één persoon wordt gebundeld, kan het niet anders dan dat terreur en persoonsverheerlijking ontstaan. Het ene om de macht te behouden bij de dictator en zijn kliek en de ander om de onmisbaarheid van de persoon in kwestie te onderstrepen. In die zin biedt de Nederlandse vertaling van de titel (wederom) uitkomst: het blijft dichter bij de waarheid dan de auteur zelf in zijn inleiding betoogt. Wat dat betreft is het ook maar goed dat de Engelse titel way of the mark is. Niemand zit te wachten op een handboek 'hoe word ik een dictator'. Want dat maakt het werk van Dikötter zonneklaar: alle landen die onder het juk van een dictator hebben geleefd, zijn er uiteindelijk bepaald niet beter van geworden. Van repressie en ontelbare doden tot een economie die in puin ligt. Het is bepaald geen reclame voor het 'ambt'.
'Acht Dictators uit de 20e Eeuw' is de Nederlandse vertaling door Margreet de Boer van 'How to Be a Dictator: The Cult of Personality in the Twentieth Century' van Frank Dikötter en is - gelijktijdig met de oorspronkelijke versie - in september 2019 verschenen.
Reacties
Een reactie posten