There's something about Haya. 'Haya van Someren-Downer. Liberaal Activiste' van Alies Pegtel

There is no such thing as bad publicity geldt zeker ook voor de (beperkte) ophef over de nieuwe biografie van historica Alies Pegtel over de liberale politica Haya van Someren-Downer (1926-1980). Hoewel er het nodige valt af te dingen op die ophef, zal het boek vast hogere verkoopcijfers genereren en een grotere groep politiek geïnteresseerden inzicht geven in het leven van een gesloten voorvechtster van het liberalisme. 

Het blijft wonderlijk om te constateren dat grootschalige bekendheid zo vluchtig van aard kan zijn. Want wie de nieuwe biografie Haya van Someren-Downer. Liberaal Activiste leest, maar geen tijdgenoot was van deze liberale politica zal verrast zijn door de constatering van Pegtel dat zij één van de bekendste en meest populaire politici van haar tijd was. Om dezelfde reden werd haar (zelfverzonnen!) voornaam Haya feitelijk een eigen merk dat – binnen de VVD althans – nog steeds in zwang is. Dit alleen al omdat het trainingsinstituut van de liberalen (waar ondergetekende ook trainer voor is) naar haar vernoemd is. In die periode stak Haya zelfs Hans Wiegel naar de kroon, maar die “strijd” heeft Wiegel glansrijk gewonnen. Na haar voortijdige dood in 1980 – dus voordat het ware tijdperk van de massamedia echt intrede deed – is de bekendheid met haar naam en haar werk beperkt gebleven tot een kleinere kring. Het is daarom niet verrassend dat de VVD ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan van de Haya van Someren-stichting ervoor koos opdracht te geven tot een nieuwe biografie over Haya als opvolger van de biografie uit 1994 door huidige burgemeester van Utrecht en voormalig partijvoorzitter Jan van Zanen. Daar waar Van Zanen de betrokkenheid van haar familie bij de NSB uit de doeken deed, doet Pegtel er een flinke schep bovenop wat tot de eerder genoemde ophef heeft geleid. De officiële overhandiging aan premier Rutte en de familie van Haya was daarmee van de baan. En hoewel Pegtel het NSB-verleden wel heel erg als rode draad gebruikt en zich her en der ook bezondigt aan niet-onderbouwde implicaties ervan is het toch een lezenswaardige biografie geworden die inzicht geeft in een belangwekkende liberale politica die haar privé- en publieke persona – in markante tegenstelling tot elkaar – zorgvuldig uit elkaar wist te houden.

Neelie Kroes avant la lettre 

Neelie Kroes is voor velen het voorbeeld van de emancipatie van de vrouw in de politiek die zonder twijfel door haar posities als onder andere minister en eurocommissaris het glazen plafond aan diggelen heeft geslagen. Maar wie de carrière van Haya – geboren als Gerarda Victoria Downer – in ogenschouw neemt, kan niet anders concluderen dat Haya de ferme wegbereider was. Niet alleen was zij lid van zowel Tweede als Eerste Kamer, maar was zij ook een invloedrijke partijvoorzitter en ging een plek in het kabinet op diverse momenten vanwege een samenloop van omstandigheden aan haar neus voorbij. Samen met fractievoorzitter in de Eerste Kamer Harm van Riel, de fractievoorzitter in de Tweede Kamer Hans Wiegel en zijzelf als partijvoorzitter vormden zij een ‘merkwaardig trojka’ dat de VVD zou domineren en daarmee een stempel drukte op de Nederlandse politiek. Zelfs zo dat zij door het Franse tijdschrift Marie Claire in 1971 tot één van de machtigste vrouwen ter wereld werd bestempeld. Een eer die ze bijvoorbeeld deelde met de toenmalige premier van India Indira Gandhi. Het aardige aan de biografie van Pegtel is dat zij het succes van Haya – dat overigens toentertijd breed werd uitgedragen door haar voormalige werkgever De Telegraaf – een beeld schetst van een populariteit die voor velen – waaronder ondergetekende – als een verrassing zal komen. Haya had blijkbaar “ iets” dat aansloot bij die tijd en heeft daardoor haar stempel kunnen achterlaten als voorvechter van het ware liberalisme. Het aardige is overigens dat de evenzo vergeten Harm van Riel ook uitgebreid aan bod komt en een eigen biografie ook zonder meer waard zou zijn. Gek genoeg geldt voor Haya en Van Riel dat ze beiden aan bekendheid fors hebben ingeboet, zeker in vergelijking met dat derde lid van het driemanschap Wiegel. Het feit dat beide liberale politici in 1980 zijn overleden en hun politieke erfenis in een tijd van overvloedige media niet zelf hebben kunnen beheren zal daar ook debet aan zijn. Wederom in markant contrast met Hans Wiegel. 

Altijd weer die oorlog

Pegtel schreef al eerder een biografie over Kroes en is daarom geen vreemde keuze voor het verhaal van haar wegbereider Haya. Met het oog op de viering van het veertigjarig bestaan van de Haya van Someren-stichting schreef Pegtel dus deze biografie waarin ze in het voorwoord ook aangeeft dat door het beperkte tijdsbestek het boek geen wetenschappelijk pretenties heeft. Toch heeft ze – na de scoop van Van Zanen over het NSB-verleden van haar familie – van dit element werk gemaakt en staat ze uitvoering stil bij de betrokkenheid bij de NSB van de ouders én broers van Haya. Een betrokkenheid die niet op Haya van toepassing zijn, maar haar wel schade heeft berokkend en – naar aanleiding van smakeloze opmerkingen van boer Koekkoek (een Wilders avant la lettre) haar tot een (succesvolle) gang naar de rechter noopten. Niet het feit dat Pegtel schrijft over het NSB-verleden – wat in het toenmalige tijdsgewricht nog steeds ertoe deed in de politiek (denk Willem Aantjes) – maar de uitgebreidheid ervan was voor de familie Van Someren de reden om het boek niet in ontvangst te willen nemen waardoor ook de premier dat met goed fatsoen niet meer kon doen. Het boek werd daarom gewoon – volgens afspraak – uitgedeeld aan de deelnemers aan het Haya-jubileum. De relevantie van dit deel van het familieverleden is zonder meer evident en het kan zeker beargumenteerd worden dat het zowel negatief als positief effect op de carrière van Haya heeft gehad. Haar innerlijke en intens liberale drive kan een voorbeeld van dat laatste zijn, maar haar geslotenheid over haar privéleven (in markant contrast met haar publieke optredens) een voorbeeld van dat eerste. Wat bij het lezen van de biografie steekt is dat het korte tijdsbestek zonder wetenschappelijke pretentie Pegtel wel verleidt om dit element telkens terug te laten komen en te suggereren – zonder enig bewijs, wat Pegtel overigens ook meldt – dat dit bijvoorbeeld haar gang naar het kabinet heeft weerhouden. 

Tegelijkertijd moet deze controverse de lezer met enige politieke interesse niet weerhouden om het leven van Haya te leren kennen én in de context van haar tijd te plaatsen. Het is voor generatiegenoten vast en zeker een hernieuwde kennismaking met een ietwat vergeten verleden en voor lezers geboren na de hoogtijddagen van Haya een mooie blik die meer reliëf geeft aan die tijd. 

Oordeel FerdiBlog: ****

‘Haya van Someren-Downer. Liberaal Activiste’ van Alies Pegtel uitgegeven door uitgeverij Boom is deze maand verschenen. Bestellen kan hier. Deze recensie is ook verschenen bij het online nieuwsmagazine Jalta.