Een verhaal van twee keizerrijken en één idee. 'De Habsburgers. De opkomst en ondergang van een wereldmacht' van Martyn Rady

Bijna negenhonderd jaar heeft de Habsburg-dynastie een bepalende invloed gehad op een groot deel van Europa. Een dynastie die uiteindelijk via zowel de Spaanse als Oostenrijkse tak een grootmacht was én korte tijd zelfs een wereldmacht. Martyn Rady weet op toegankelijke wijze de uiteenlopende geschiedenis van beide takken tot een overzichtelijk en verbazingwekkend kort verhaal te smeden. Daardoor is De Habsburgers. De opkomst en ondergang van een wereldmacht het startpunt geworden voor een ieder die zich wil verdiepen in een familie die inmiddels een eeuw geen macht meer uitoefent, maar nog altijd een grote stempel zet op de geschiedenis. 

Met de dubbele moord op Aartshertog Frans Ferdinand en zijn echtgenote Sophie in Sarajevo in 1914 werd het lont aangestoken dat het buskruit van de opgebouwde spanning tussen de Europese grootmachten zou doen ontsteken in de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Het zou de laatste oorlog van de Habsburgse dynastie zijn. Hoewel Frans Jozef, keizer van Oostenrijk-Hongarije, bepaald niet veel ophad met zijn neef en troonopvolger, leverde het hem de 'blanco cheque' van keizerlijke bondgenoot Duitsland op waardoor beide keizerrijken, samen met het Ottomaanse Rijk, ten strijde trokken tegen Servië en daardoor een coalitie van het Britse en Russische rijk en Frankrijk. Halverwege de allesverwoestende wereldoorlog overleed de inmiddels zesentachtigjarige keizer terwijl de uitkomst nog ongewis was.  Daarmee eindigde een regeerperiode die bijna zeventig jaar had geduurd. Zijn neef Karl zou nog twee jaar op de keizerlijke troon zitten en toezien hoe het rijk van de Habsburgers uit elkaar zou vallen en de familie verbannen uit de erflanden die zij al bijna negenhonderd jaar domineerden. De geschiedenis van de Habsburgse dynastie is ook de geschiedenis van Europa en - via de Spaanse tak - zelfs een deel van de wereldgeschiedenis. Voor Martyn Rady (1955), historicus en hoogleraar Centraal-Europese geschiedenis aan het University College London,  een mooie aanleiding om zijn bibliografie over de Habsburgers en de Centraal-Europese geschiedenis te benutten als basis voor een overzichtswerk waarin hij de opkomst en ondergang van deze bijzondere dynastie in kaart brengt.

Spaanse en Oostenrijkse dynastie

Martyn Rady

In nog geen vierhonderd pagina's weet Rady een complete geschiedenis van bijna negenhonderd jaar te vertellen. Een geschiedenis die deels verloopt via de twee familietakken van de Habsburgers: de Spaanse en de Oostenrijkse tak. Vanuit een bescheiden hertogdom weten de verschillende Habsburgers een wereldrijk uit de grond te stampen. Een rijk dat op haar hoogtepunt is onder keizer Karel V die - mede gelet op nauwe band met de Nederlanden - voor de Nederlandse (en Vlaamse) lezer één van de bekendste Habsburgers is. In Karel V (1500-1558) kwam de erfenis van verschillende dynastieën, mede door een uitgekiend huwelijksbeleid, samen: de Spaanse kroon, de erflanden van de Bourgondiërs en het Habsburgse heartland in Midden-Europa. Daarbovenop mocht hij ook nog de (verkozen) titel van keizer van het Heilig Roomse Rijk voeren. Maar zijn heerschappij beperkte zich niet tot Europa. Door zijn Spaanse kroon was hij ook heerser van de overzeese gebieden in Noord- en Zuid-Amerika waardoor de zon in zijn rijk nooit onderging. Met zijn (vrijwillige) abdicatie in 1555 kwam een einde aan deze machtsconcentratie en ontstonden via zijn zoon Filips II en broer Ferdinand I respectievelijk de Spaanse en Oostenrijke tak van de Habsburg-dynastie. De Spaanse tak zou met Karel II van Spanje in 1700 uitsterven. De eeuwenlange traditie om binnen de familie te huwen leverde al generaties lang verstandelijke en lichamelijke problemen op binnen de dynastie. Dit alles kwam samen in de verstandelijk en lichamelijk gehandicapte Karel II die in 1700 op achtendertigjarige leeftijd zonder troonopvolger stierf. Zijn dood leidde tot de Spaanse Successieoorlog waarbij de Oostenrijkse tak een bijna succesvolle poging deed om beide takken weer samen te brengen onder één Habsburgse heerser. Dit mislukte waardoor de geschiedenis van de Habsburgers vanaf dat moment exclusief via de Oostenrijkse tak zou verlopen. Een geschiedenis die nog altijd een grote stempel zou drukken op de Europese geschiedenis, maar niet meer daarbuiten. Overigens had ook de Oostenrijkse tak te maken met dezelfde lichamelijke en geestelijke problemen door het overmatig huwen binnen de eigen familie. Via keizerin Maria Theresia (1717-1780) die meer dan veertig jaar het Habsburgse Rijk zou domineren, werd de Oostenrijkse tak nieuw leven ingeblazen en zou de familie - tot op de dag vandaag - overleven. 

Schloss Habsburg

Een idee voorbij landsgrenzen

In een kleine vierhonderd pagina's weet Rady op knappe wijze de geschiedenis van de twee takken van de Habsburgse dynastie uit de doeken te doen. In korte hoofdstukken werpt hij telkens het licht op de belangrijkste Habsburgse spelers en alterneert hij - althans tot halverwege het boek - tussen de Spaanse en Oostenrijkse taak. Daarbij laat hij tevens zijn licht schijnen op de wijze waarop de Habsburgse heersers omgingen met onder andere het geloof, kunst en cultuur. Daarmee weet hij overtuigend een beeld te schetsen van een rijk dat meer een idee is dan gericht op landsgrenzen. Opvallend is dat de Habsburgers zonder absolute vorsten waren, maar zich rekenschap gaven - via rudimentaire en bepaald niet democratische regionale 'parlementen' - van het feit dat zij heersten over een lappendeken van nationaliteiten. Een nadrukkelijk andere troon dan de andere grootmachten. Het is niet voor niets dat met de val van het Huis Habsburg Oostenrijk-Hongarije uiteenviel in talrijke nieuwe nationale staten. Een proces dat zijn gelijke in de geschiedenis niet kent daar bij de val van andere keizer- en koninkrijken de territoriale integriteit redelijk overeind zou blijven. Het is daarmee een groot wonder dat deze dynastie zo lang zo invloedrijk is geweest. Het is daarmee een grote prestatie dat Martyn Rady is staat is gebleken om een samenhangend en vlot geschreven (in overigens een uitstekende vertaling door Rob de Ridder) overzichtswerk van deze invloedrijke dynastie te schrijven. Een werk dat de anekdote (gelukkig) niet schuwt en in staat is het bredere idee achter de dynastie in kaart te brengen. Daarmee heeft Rady het standaard- en startwerk geschreven voor allen  geïnteresseerd in de mannen (én vrouwen!) die samen het Huis Habsburg vormen.  

'De Habsburgers. De opkomst en ondergang van een wereldmacht' van Martyn Rady is medio juni verschenen bij Spectrum. Het betreft de Nederlandse vertaling door Rob de Ridder van 'The Habsburgs. The Rise and Fall of a World Power' dat afgelopen mei door Allen Lane is uitgegeven.