Een literaire afrekening met de Engel des Doods: ‘De Verdwijning van Josef Mengele’ van Olivier Guez

Franse romanschrijvers die zich storten op kopstukken van het Naziregime, een bijzondere maar krachtige combinatie. Na het alom en terecht bejubelde HhhH van Lauren Binet over Reinhard Heydrich is daar nu Olivier Guez die zich met De verdwijning van Josef Mengele stort op het lot van Josef Mengele wiens experimenten in Auschwitz de grenzen van het onmenselijke nog altijd tarten. Een effectieve en lezenswaardige roman is het resultaat. 

HhhH. Himmlers hersenen heten Heydrich van Laurent Binet (1972) was in 2010/2011 zowel in Frankrijk als daarbuiten een groot kritisch én publiek succes. In Nederland was het boek niet aan te slepen terwijl vorig jaar bij de VPRO nog een tv-adaptatie verscheen en het boek tevens de basis vormde voor een speelfilm. Des te meer bijzonder omdat het een debuutroman van een Franse schrijver over een niet al te toegankelijk onderwerp betrof: de aanslag op Nazi-kopstuk Reinhard Heydrich op 27 mei 1942 te Praag. HhhH verliet daarbij de conventies van een traditionele roman. Het is veel meer dan de beschrijving van de aanslag op Heydrich, de aanloop ernaartoe en de gevolgen ervan. Het is het persoonlijk relaas van Laurent Binet om tot het boek te komen. Dit relaas is nadrukkelijk onderdeel van het boek waarbij Binet autobiografische elementen en polemiek onderdeel maakt van een historische roman. Met dit boek had uitgever Meulenhoff een ongekende hit in handen. Het verbaast daarom niet dat de uitgever hoopt met De verdwijning van Josef Mengele van Olivier Guez een soortgelijk succesverhaal te hebben. Geen vreemde gedachte. Olivier Guez (1974) is een generatiegenoot van Binet en heeft met La disparition de Josef Mengele in zijn thuisland succes behaald met een roman over een prominent lid van het Naziregime. Nadrukkelijk legt Meulenhoff daarom de link tussen HhhH en De verdwijning van Josef Mengele. En tot op zekere hoogte is dat begrijpelijk. Het pakt ook succesvol uit aangezien deze bespreking juist start met die link. Maar dat laat onverlet dat beide boeken weliswaar een zelfde soort onderwerpkeuze kennen, maar de uitwerking daarentegen volledig anders is en dat de vergelijking daarom – uiteindelijk – mank gaat. Want waar HhhH verraste met een andersoortige opzet is De verdwijning van Josef Mengele een conventionele historische roman. Maar gelukkig voor liefhebbers van het genre, maar toch ook HhhH van Laurent Binet, een effectieve én lezenswaardige vertegenwoordiger van het genre. 

Wachten op het Vierde Rijk in Zuid-Amerika 

De naam van Josef Mengele (1911-1979) is waarschijnlijk bekender dan die van Reinhard Heydrich. De ‘Engels des Doods’ was de beruchte kamparts verbonden aan Auschwitz die met ongekend wrede experimenten op levende mensen de bizarre rassentheorieën en de Nazi-eugenetica verder trachtte te brengen. Zijn ‘faam’ is vooral na de Tweede Wereldoorlog ontstaan omdat hij wist te ontsnappen en – in tegenstelling tot kopstukken zoals Eichmann – nooit gepakt is. Tegelijkertijd was hij één van de vele artsen die zich met deze zeer onfrisse en mensonterende praktijken bezig hield en weliswaar een symbool van de ellendigheid van het Naziregime, maar niet bepaald een kopstuk. Over de ruim dertig jaar die hij voortvluchtig doorbracht, is inmiddels – althans feitelijk – veel bekend. Het heeft schrijver, journalist en scenarist Olivier Guez geïnspireerd om Mengele tot uitgangspunt te nemen voor een historische roman. Een roman die zich daarbij keurig houdt aan het feitelijk geraamte en de invulling zoveel mogelijk op waarheid tracht te baseren. Het uitgebreide overzicht aan bronnen waar het relatief korte boek (224 pagina’s) eindigt, is daar bewijs van. Het aardige is dat het boek zoveel meer doet dan een invulling te geven van het leven van deze massamoordenaar, het is ook een interessante verkenning van de “bijzondere” relatie tussen het Nazisme en Zuid-Amerika. Want Zuid-Amerika, met Argentinië en Paraguay voorop, was de bij voorkeur de uitwijkmogelijkheid voor leden van het Naziregime. Onder bescherming van dictators als Juan Péron van Argentinië en Alfredo Stroessner van Paraguay konden deze oorlogsmisdadigers nog redelijk hun gang gaan in een omgeving die bijzonder Duits aandeed door de grote Duitse kolonie met dito plaatsnamen en bouwstijl. Mijmerend over de tijd die geweest was en in afwachting van de restauratie en de aanvang van het gedroomde Vierde Rijk. Een waanbeeld waarbij de ontvoering van Adolf Eichmann door de Mossad in 1960 en diens rechtszaak in Israël aan de achterblijvers duidelijk maakte dat het tot dan toe relatief ongestoorde leven ten einde was gekomen. Geen ander die dat – in de geest van Olivier Guez – besefte dan Josef Mengele die ongestoord zijn gang leek te kunnen gaan en zelfs zijn oude naam weer had aangenomen. 

Geestelijk en lichamelijke neergang 

Mede door zijn familie, rijk geworden als fabrikant van landbouwmachines, werd Mengele in staat gesteld een nieuw leven op te bouwen waarbij hij op enig moment – nadat het hem in Argentinië door de val van Péron – te heet onder de voeten werd zelfs optrad als vertegenwoordiger van het familiebedrijf in Paraguay. Hoewel hij een natuurlijke dood zou sterven in Brazilië (verdrinking na een hartaanval of beroerte tijdens het zwemmen) is zijn verhaal – mede ook door de invulling door Guez – zeker niet het verhaal van iemand die de dans ontsprongen is. Guez schets een overtuigend beeld van een opgejaagde prooi die – vooral nadat Eichmann ontvoerd werd – verviel in een spiraal van geestelijke en lichamelijke neergang. Tegelijkertijd laat Guez de hypocrisie van niet alleen Zuid-Amerika, maar ook de Bondsrepubliek Duitsland zien waarbij pas veel later echt rekenschap is gegeven van het verleden en daadwerkelijk pogingen worden gedaan om de voormalige kopstukken van het Naziregime alsnog voor de rechter te krijgen. De verdwijning van Josef Mengele is een meer dan geslaagde historische roman die een inkijk geeft in de gruwelijkheden die Mengele heeft begaan en daarmee symbool staat voor een regime dat zijn gelijke in wreedheid niet kent. 

Foto: Wikimedia Commons / Meulenhoff

‘La disparition de Josef Mengele’ van Olivier Guez is in 2017 in Frankrijk verschenen. De Nederlandse vertaling ‘De verdwijning van Josef Mengele’ van Saskia Taggenbrock en Geertrui Marks is eerder deze maand verschenen bij Meulenhoff.