Het tragische lot van de Noordpool-expeditie van Sir John Franklin is nog altijd in mysteriën gehuld. Met Erebus. Het verhaal van een schip gaat Michael Palin op onderzoek uit. Een verhaal van weliswaar één expeditie, maar twee schepen: HMS Erebus en HMS Terror.
In de annalen van de maritieme geschiedenis zijn de namen Erebus en Terror voor altijd met elkaar verbonden. Het post-napoleontische Britse imperium moest wennen aan een status quo waarin een groot leger en dito marine weliswaar nog steeds nodig waren om de wereldwijde Britse belangen te verdedigen, maar niet meer op die schaal om de grote Napoleon te verslaan. Het leidde tot een dip in de bouw van schepen en de vraag wat er eigenlijk moest gebeuren met schepen die bestemd waren voor een grootschalige oorlog die er (vooralsnog) niet meer was. Dat lot trof twee zogenaamde 'bombardeerschepen' met bepaald geen opgewekte namen: HMS Erebus en HMS Terror. De Terror behoeft geen uitleg, maar de Erebus zeker wel. Vernoemd naar Erebos, de zoon van Chaos is het relatief kleine schip een eerbetoon aan de God der Duisternis uit de Griekse mythologie. De andere bekende Erebus is overigens een vulkaan en dat is bepaald geen toeval. De vulkaan bevindt zich op Antarctica en is vernoemd door de expeditie onder leiding van James Clark Ross die tussen 1839 en 1843 grote delen van Antarctica voor het eerst in kaart brachten. De expeditie bestond uit HMS Erebus en HMS Terror, de twee schepen die daarmee sindsdien immer met elkaar verbonden zijn. Als dank van de expeditie voor deze stevige schepen die de mannen uiteindelijk veilig thuis zouden brengen, werden diverse geografische plaatsen naar één van beide schepen vernoemd waarbij de Antarctische vulkaan de wel zeer toepasselijke naam Erebus kreeg. Een mooi monument voor een geweldige prestatie die - gek genoeg - in het thuisland minder op waarde geschat werd, zelfs door de Royal Geographical Society. Michael Palin, die gefascineerd raakte door HMS Erebus, maakt in Erebus. Het verhaal van een schip duidelijk dat het enthousiasme behoorlijk getemperd was door het feit dat het de expeditie niet was gelukt om de magnetische pool te bereiken. Iets wat Ross eerder in de Noordpool wel was gelukt en duidelijk maakt dat het in kaart brengen en benutten van het aardmagnetisch veld de rage in die tijd was. Een nieuwe expeditie - wederom naar de Noordpool - zou de namen van beide schepen voorgoed beroemd maken. Helaas met fataal gevolg voor de bemanning van beide schepen.
"It was the best of times, it was the worst of times"
Toen Ross terugkeerde naar Engeland in 1843 verscheen aan het einde van dat jaar A Christmas Carol van Charles Dickens dat meteen ongemeen populair werd. Het zijn dit soort details die Erebus van Michael Palin zo'n plezier maken om te lezen. Geïnspireerd door de vondst van het wrak van HMS Erebus in 2014 (HMS Terror zou in 2016 teruggevonden worden) ging Palin op onderzoek uit. Het resultaat van zijn zoektocht is terug te lezen in Erebus. Het verhaal van een schip. Hoewel A Christmas Carol het werk van Charles Dickens is dat verscheen tijdens de hoogtijdagen van de poolexpedities past A Tale of Two Cities uit 1859 beter. Zijn historische roman die speelt rondom de Franse Revolutie heeft wellicht de bekendste aftrap in de literaire geschiedenis: 'It was the best of times, it was the worst of times'. Een aftrap die tevens kan dienen als samenvatting van leven en lot van HMS Erebus en HMS Terror en hun respectievelijke bemanningen. Hoewel de titel anders doet vermoeden, is het niet het verhaal van één schip (hoewel Palin wel meer nadruk legt op HMS Erebus die als hoofdschip fungeerde), maar juist een, indachtig Dickes, 'a tale of two ships' is. Het aardige is dat in 2018 ook de televisieserie The Terror is verschenen. Gemaakt voor AMC is deze serie in Nederland via Amazon Prime te zien en vertelt het verhaal van het lot dat de Noordpoolexpeditie van Sir John Franklin trof. De serie is vernoemd naar HMS Terror en juist niet naar HMS Erebus. Daarnaast is de - overigens uitstekende en zeer aanbevelenswaardige - serie gebaseerd op de gelijknamige roman van Dan Simmons uit 2007. Een roman die antwoord probeert te geven over wat er met de expeditie is gebeurd en daarbij overigens enige bovennatuurlijke elementen niet schuwt.
Palin op zoek naar de waarheid
Het boek van Michael Palin die bekend werd als onderdeel van Monty Python maar tegenwoordig als documentairemaker de wereld afreist is allesbehalve fictie. Het is de weerslag van Palin's fascinatie voor het lot dat de Noordpoolexpeditie van Sir John Franklin heeft getroffen en begon met het ontdekken van het wrak van HMS Erebus in 2014. Palin pretendeert niet het antwoord te hebben op het exacte lot van beide schepen en hun bemanning. Wat hij doet is op boeiende wijze de historische context van beide schepen te schetsen en vervolgens de hoofdrolspelers tot leven te brengen waarna hij de expedities van beide schepen volgt. In detail bespreekt hij daarbij de succesvolle expeditie naar Antarctica onder leiding van James Clark Ross. Op hun weg naar en van Antarctica doen beide schepen het toenmalige Van Diemen's Land aan dat we tegenwoordig als Tasmanië kennen. Dit Britse domein werd bestuurd door die andere bekende ontdekkingsreiziger Sir John Franklin. Zijn bestuur was geen succes en leidde tot zijn ontslag. Dit zou ertoe leiden dat hij beschikbaar was voor de Noordpoolexpeditie die zijn leven zou eisen. Ross had hier geen oren naar en droeg Franklin voor die als doel had om via de Noordpool een nieuwe kortere route van Europa naar Azië te vinden. De expeditie vertrok in 1845 om vervolgens te verdwijnen in de onherbergzame Noordpool. Het lot van de expeditie leidde tot grote consternatie en diverse reddingspogingen die uiteindelijk overgingen in expedities om het lot te achterhalen van beide schepen en hun bemanningen. Een nationaal trauma ontstond dat tevens inspiratie vormden voor tal van monumenten, maar ook schilderijen zoals Man propopes, God proposes van Edwin Henry Landseer uit 1864. Een schilderij dat het lot van de mannen van Franklin wel heel plastisch voorstelde. De waarheid is echter dat er - vooralsnog - geen definitieve waarheid is. Palin brengt in Erebus alle puzzelstukjes bij elkaar zodat voor een groot deel het mysterie kan worden ontrafeld. Desalniettemin zijn er nog buitengewoon veel losse eindjes. Niet alleen de wijze waarop de schepen vast kwamen te zitten, maar ook wat de uiteindelijk doodsoorzaak van de bemanning is geweest: hongerdood, dood door bevriezing, loodvergiftiging door een malafide leverancier van blikvoedsel, tuberculose of een combinatie. Palin blijft de lezer intrigeren zonder terug te vallen op effectbejag. En ook al weet je wat het uiteindelijk lot van de Franklin-expeditie is, toch blijft Erebus een spannend avontuur waar de afloop bij het lezen toch onbekend lijkt. De volledige waarheid - ondanks dat veel van de expeditie is teruggevonden, waaronder enkele graven - zal waarschijnlijk nooit duidelijk worden, maar Erebus benadert deze op buitengewoon lezenswaardige wijze.
'Erebus. Het verhaal van een schip' van Michael Palin is in oktober 2018 verschenen. Het is de vertaling door Annemie de Vries voor Spectrum van 'Erebus. The story of a ship'.
Reacties
Een reactie posten