Concert 2 december 2011: Russische herfst in Rotterdam

Beethoven: Concert voor Piano en Orkest Nr. 2

Shostakovich: Symfonie Nr. 4

Martin Helmchen, piano

Sir Mark Elder, Rotterdams Philharmonisch Orkest

De Doelen, Rotterdam

Met de vierde symfonie van Shostakovich (of in de vernederlandsing Sjostakovitsj) eindigde de concertreeks 'Russische Herfst' van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Vanaf oktober tot nu figureerden alle grote Russische componisten in De Doelen. Dit laatste concert uit de reeks, met het tweede pianoconcert van Beethoven als opwarmer, maakte toevallig onderdeel uit van mijn abonnement net zoals het eerste concert uit deze reeks dat ook deed. Een recensie van dat concert, met het eerste pianoconcert en de vierde symfonie van Tchaikovsky, is hier terug te lezen.

Bij voorbaat was ik zeer benieuwd naar dit concert vanwege het feit dat Sir Mark Elder op de bok zou staan. Elder is sinds 2000 chef-dirigent van het vermaarde, maar in verval geraakte, Hallé Orchestra. Het Hallé, gevestigd in Manchester, is één van de oudste orkesten ter wereld en opgericht door de pianist en dirigent Charles Hallé. Naast Hans Richter, die de première van Elgar's eerste symfonie verzorgde, is het Hallé vooral bekend geworden door het chef-dirigentschap van de in het Verenigd Koninkrijk zeer geliefde Sir John Barbirolli. Pas met de aanstelling van Elder is het Hallé bezig om in hoog tempo zijn oude luister te herstellen, geholpen door goede concertrecensies en een eigen muzieklabel. Op dat label zijn bekroonde opnames uitgegeven van het orkest onder leiding van Elder van Wagner's Götterdämmerung, maar vooral veel muziek van Britste componisten. Niet alleen vanwege zijn goede werk bij het Hallé was ik benieuwd naar Elder, maar ook vanwege de BBC-documentairereeks 'Symphony' van Simon Russell Beale over de geschiedenis van de symfonie, de meest nobele vorm van componeren. In deze reeks wordt de muziek verzorgd door een BBC-orkest onder leiding van Elder en geeft Elder toelichting op de gespeelde werken. Dit laatste kwam nog overwacht terug in het concert.

Maar eerst naar het programma voor de pauze: het tweede pianoconcert van Beethoven met achter de piano het jonge Duitse talent Martin Helmchen. In het tweede pianoconcert, dat terecht wordt aangemerkt als Mozartiaans maar met een duidelijke Beethovenklank, liet Helmchen duidelijk horen te beschikken over talent met lyrisch en vloeiend spel. Ondanks het vele gekuch in De Doelen, pijnlijk aanwezig tijdens de pauzeloze overgang van het tweede deel naar het slot van het pianoconcert, mocht Helmchen zich verheugen in een staande ovatie die hij beantwoorde met een pianosonate waarvan ik de herkomst niet thuis kon brengen. In dit alles werd hij zeer goed begeleid door Elder waarbij de balans tussen orkest en piano opvallend goed was.

De raison d'être van dit concert was uiteraard na de pauze te vinden met de vierde symfonie van Dmitri Shostakovich (1906-1975). Bij opkomst van Elder wendde hij zich, getooid met microfoon, tot het publiek. Even dacht ik dat hij iets zou zeggen over het gekuch, wat niet meer dan gerechtvaardigd zou zijn, maar hij begon, gelijk zijn rol in de BBC-documentaire 'Symphony', met een toelichting op het werk dat gespeeld zou worden. Hoewel hij zich verexcuseerde dat dit werk al vaker in Rotterdam was gespeeld en al vaker was toegelicht, wilde hij graag voor bezoekers die de symfonie nog niet eerder hadden gehoord, waaronder ikzelf, de bijzondere geschiedenis van het stuk toelichten. In een gepassioneerd verhaal gaf hij aan dat de zeer getalenteerde, en in de Sovjet-Unie woonachtige, Shostakovich in 1935 bezig was met het schrijven van zijn symfonie toen via de Pravda de vernietigende kritiek van Stalin werd gepubliceerd over de 'obscene modernismen' die de muziek binnenslopen en een halt moesten worden toegebracht. Dit mede naar aanleiding van Shostakovich' opera 'Lady Macbeth van Mtensk'. Dit leidde ertoe dat de, al aangekondigde, symfonie wel werd gespeeld tijdens een generale repetitie maar, uit angst voor maar al te voorstelbare represailles, voor het concert werd teruggetrokken door Shostakovich. Zoals Elder opmerkte zou deze symfonie wereldberoemd worden juist omdat niemand wist hoe deze klonk. Pas in 1961 zou de symfonie, door het wat meer coulante regime van Chroestsjov, in première gaan. Toendertijd betoogde Shostakovich dat de late première veroorzaakt was door onvrede van hem over de partituur, maar later is gebleken dat hij geen noot heeft gewijzigd. Hoewel Shostakovich na 1935 grote successen vierde als Sovjetcomponist leefde hij, gelijk zijn landgenoten, altijd in angst voor het midden in de nacht bonzen op de deur en daarmee het einde van je leven. Elder gaf treffend aan dat het niet voor niets was dat Shostakovich altijd bij de deur een koffer had staan met alle basisbenodigden voor het moment dat de klop op de deur daar zou zijn. Zijn latere werken volgende zogezegd de partijlijn, maar zaten vol met ironie en stille protesten. De enige middelen ter beschikking van een componist. Opvallend voor mij is het daarbij dat een aantal delen van de vierde symfonie bekend klonken van de vijfde symfonie. De symfonie bestaat uit slechts drie delen waarvan het eerste en laatste deel groot van omvang zijn en worden verbonden door een klein tussendeel dat doet denken aan een, in de woorden van Elder, verloren gewaand, scherzo van Mahler. Terecht dat Elder ook stelt dat de rest van de symfonie ook hoorbaar is beïnvloed door Mahler.

Na deze prachtige, en in de Nederlandse concertzalen, zeldzame inleiding werd een volstrekt overweldigdende en overtuigende uitvoering van de vierde symfonie neergezet. Niet voor niets werd er na het slot van het eerste deel al kort door een aantal mensen geapplaudiseerd. Met deze geweldige uitvoering kreeg Elder het ook voor elkaar dat het gekuch in De Doelen volstrekt verstomde. De symfonie eindigt in complete stilte. Een stilte die ook over de hele Doelen viel en intens werd meegeleefd. Wat volgde was een terechte en stormachtige staande ovatie. De Russische Herfst eindigde met een prachtig slotakkoord door de prachtige symbiose tussen Sir Mark Elder en het Rotterdams Philharmonisch Orkest.