Met De verdwijning van Josef Mengele van Olivier Guez is recent de aandacht voor de Engel des Doods weer toegenomen. Daardoor dwalen de gedachten vrijwel automatisch af naar de jaren zeventig toen Mengele nog vrij rond liep in Zuid-Amerika en Ira Levin de bestsellerlijsten bestormde met The Boys from Brazil. Levin leverde een vergezocht plot af waarbij Mengele de wederopstanding van het Derde Rijk tracht te volbrengen. Een plot dat gezien de voortgang van de wetenschap nu minder vergezocht is en het boek lezenswaardiger maakt dan ooit.
Met het eerder dit jaar in Nederlandse vertaling verschenen De verdwijning van Josef Mengele heeft Olivier Guez een literaire afrekening geschreven van de Engels des Doods die ontelbare en onvoorstelbare gruweldaden in naam van het Nazisme op zijn naam heeft staan. Een roman waarin Guez zo dicht mogelijk bij de waarheid tracht te reconstrueren hoe de Zuid-Amerikaanse jaren van de gevluchte Josef Mengele eruit hebben gezien. Hoewel uiteraard fictief lijkt Guez daar goed in geslaagd te zijn. Daarmee is De verdwijning van Josef Mengele vooral het verhaal van een opgejaagde prooi die weliswaar de dans is ontsprongen, maar ook niet meer dan dat. Door De verdwijning van Josef Mengele dwaalden de gedachten vrijwel automatisch af naar die andere roman over Mengele: The Boys from Brazil van Ira Levin dat ruim veertig jaar geleden verscheen. Een goed moment om de roman van de inmiddels ruime tijd geleden overleden Ira Levin (1929-2007) voor het eerst te lezen. Een roman met een plot dat allesbehalve waarheidsgetrouw is en veel vraagt van de fantasie van de lezers, mede gezien de toenmalige stand van de wetenschap. Een boek dat de tand des tijds wonderwel heeft doorstaan en buitengewoon spannend en lezenswaardig is.
Dromen van een wederopstanding van het Derde Rijk
De verdwijning van Josef Mengele (2017) en The Boys from Brazil (1976) lijken - behalve hoofdpersoon Josef Mengele - in vrijwel niets op elkaar. Dat is ook niet zo vreemd aangezien Levin en Guez kiezen voor respectievelijk een fictieve thriller en een pseudo-waarheidsgetrouwe roman. Een verschil dat misschien ook wel ingegeven is door het feit dat toen Levin The Boys from Brazil schreef Josef Mengele nog leefde en van hem weliswaar redelijk grote kring bekend was dat hij zich ophield in Zuid-Amerika maar niet precies waar en op welke wijze. Guez heeft daarmee een grote kennisvoorsprong: inmiddels is duidelijk dat Mengele in 1979 door verdrinking omgekomen is en is een groot deel van zijn Zuid-Amerikaanse ballingschap in kaart gebracht. Levin schreef over Mengele in een tijd toen een deel van de gevluchte Nazi's nog volop in leven was en relatief ongestoord in Zuid-Amerika, met name in Paraguay, rondliep. De spectaculaire ontvoering van Adolf Eichmann in 1960 en zijn proces en executie in de jaren daarna confronteerde de wereld met de ongemakkelijke constatering dat vele Nazi's de dans waren ontsprongen. Niet in de laatste plaats omdat ze gewoon weer onderdeel werden van het maatschappelijke leven in Europa in het algemeen en Duitsland en Oostenrijk in het bijzonder. Het is dan een kleine stap om te fantaseren over een samenzwerende Duitse Nazi-gemeenschap in de jungle van Zuid-Amerika die droomt van én werkt aan de wederopstanding van het Derde Rijk. Precies dat vormt de kern van The Boys from Brazil en weet Ira Levin (onder andere bekend van Rosemary's Baby en The Stepford Wives) op heerlijke wijze om te zetten in een spannende thriller.
De vordering van de wetenschap
In de fantasie van Levin is Mengele loyaal gebleven aan Hitler en het Derde Rijk en doet hij er te midden van de jungle van Zuid-Amerika - samen met de Organisatie van Kameraden - alles aan om het Nazi-rijk uit de as te laten herrijzen. Om dit te bewerkstelligen heeft Mengele een buitenissig plan bedacht en voorbereid dat draait om de vroegtijdige dood van 94 onbelangrijke bijna pensioengerechtigde beambten die bovenal allen geen Joodse achtergrond hebben. Om dit voor elkaar te krijgen, brengt hij de kameraden van weleer samen en verdeelt hij de moordklussen van een moordpartij die zowel in Europa, het Verenigd Koninkrijk als de Verenigde Staten en Canada plaats moet vinden. Het plan wordt afgeluisterd door een jonge Joodse Amerikaan die in contact staat met de inmiddels bejaarde Nazi-jager Yakov Liebermann die - natuurlijk - gebaseerd is op Simon Wiesenthal. Het vormt het startschot voor een race tegen de tijd waarbij Mengele er alles aan doet om zijn plan succesvol uit te voeren terwijl Liebermann hem op de hielen zit. Een confrontatie tussen Mengele en Liebermann blijft niet uit met een belangrijke hoofdrol voor een stel Dobermann-honden. Het plot is relatief bekend, niet in de laatste plaats door de gelijknamige filmversie die in 1978 verscheen. Een beetje campy film die overigens nog altijd kijkwaardig is. Al was het maar vanwege het feit dat de hoofdrollen vertolkt worden door Gregory Peck, Laurence Olivier en James Mason. Het aardige aan The Boys from Brazil is dat het centrale plot gebaseerd is op klonen en de psychologische impact van opvoeding en dat de vorderingen van de wetenschap en toegenomen kennis over het nature vs nurture-debat het boek nu geloofwaardiger maken dan in de jaren zeventig. Daarom alle reden om The Boys from Brazil van Ira Levin nieuw leven te geven. En hoewel de filmversie wel gedateerd is, is die zeker nog de moeite van het kijken waard na het lezen van Levin's heerlijke thriller.
'The Boys from Brazil' van Ira Levin is in 1976 voor het eerste verschenen. De gelijknamige filmversie van Franklin J. Schaffner is in 1978 uitgebracht. De roman en de filmversie zijn nog altijd ruim verkrijgbaar. Een Nederlandstalige versie ('De Jongens uit Brazilië') is eveneens verkrijgbaar. Deze recensie is op basis van de eBook-versie.
Reacties
Een reactie posten